Λατινική Αμερική: Το τέλος των προοδευτικών

Βρισκόμαστε ουσιαστικά στην τελική φάση της λεγόμενης «εποχής των προοδευτικών κυβερνήσεων» των χωρών της Λατινικής Αμερικής. Μια εποχή που αρχίζει, σχεδόν με τρόπο αναπάντεχο, με τη νέα χιλιετία έπειτα από μια τριακονταετία πολιτικοστρατιωτικών δικτατοριών που ταλάνισαν την περιοχή τις δεκαετίες 1950, 1960, 1970 και τη σταδιακή επιστροφή σε ανολοκλήρωτες μορφές δημοκρατίας τις επόμενες δύο δεκαετίες.

Οι προοδευτικές κυβερνήσεις με εθνικές ιδιαιτερότητες σε κάθε χώρα άρχισαν να εγκαθιδρύονται στην εξουσία στις χώρες της Λατινικής Αμερικής: Βενεζουέλα (η πρώτη το 1999), Βραζιλία, Αργεντινή, Χιλή, Βολιβία, Ουρουγουάη, Ισημερινός, Παραγουάη, Νικαράγουα, Παναμάς, Γουατεμάλα, Ονδούρα και Ελ Σαλβαδόρ (τελευταία το 2014). Η καθεμία ξεχωριστά επιχείρησε να φέρει στο επίκεντρο της πολιτικής της τον σεβασμό στους δημοκρατικούς κανόνες, την ανάπτυξη των οικονομιών σε συνδυασμό με τη στήριξη του κοινωνικού κράτους και των κοινωνικών δικαιωμάτων.

Ολες μαζί επιχείρησαν με τη συνεργασία σε πολιτικό αλλά και σε οικονομικό επίπεδο (αυξημένος ρόλος στη Mercosur) να προχωρήσουν σε ολοκλήρωση των οικονομιών τους, έτσι ώστε, ως σύνολο πλέον, να βρεθούν σε καλύτερη θέση στον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος. Οι όποιες επιτυχίες καταγράφηκαν αυτήν τη δεκαπενταετία –και ήταν αρκετές– θα πρέπει να σημειωθεί ότι βοηθήθηκαν στον μέγιστο βαθμό από την αυξητική τάση των τιμών των αγροτικών προϊόντων, των μεταλλευμάτων και των προϊόντων ενέργειας την πρώτη δεκαετία του 2000.

Αυτή η τάση εξαντλήθηκε την περίοδο 2011-14, τα έσοδα των λατινοαμερικανικών χωρών υπέστησαν σημαντική μείωση θέτοντας σε κίνδυνο τη σταθερότητα των δημόσιων οικονομικών και τη δυνατότητα συνέχισης των αναδιανεμητικών πολιτικών, όπως οι διάφορες Missiones στη Βενεζουέλα και οι Fome Zero και Bolsa Familia στη Βραζιλία, προκαλώντας αναπόφευκτα λαϊκή δυσαρέσκεια και επιπτώσεις πολιτικού χαρακτήρα. Τα πρώτα ανησυχητικά σημάδια για τις κυβερνήσεις αυτές αρχίζουν να εμφανίζονται στο τέλος του 2015 με τη νίκη των δυνάμεων της Δεξιάς στις βουλευτικές εκλογές στη Βενεζουέλα και του νεοφιλελεύθερου Μαουρίτσιο Μάκρι στις προεδρικές εκλογές στην Αργεντινή.

Η νίκη του Μάκρι θέτει τέλος στις αριστερές – περονιστικές κυβερνήσεις που βρίσκονταν στην εξουσία περίπου μία δεκαπενταετία (για την πορεία της Αργεντινής αυτή την περίοδο, βλ.: Κ. Μελάς, «Αργεντινή – Ελλάδα», Πατάκης 2015). Ομως το καταληκτικό χτύπημα δόθηκε με τη μεθοδευμένη ανατροπή της προεδρίας της Ντίλμα Ρούσεφ στη Βραζιλία το καλοκαίρι του 2016, με την οποία έκλεισε ο κύκλος της μακράς διακυβέρνησης της χώρας από το Κόμμα των Εργατών που είχε αρχίσει το μακρινό 2002 με την εκλογή του χαρισματικού Λούλα ως προέδρου της χώρας. Η πτώση της κυβέρνησης Ρούσεφ προσδιόρισε αποφασιστικά τη μετατόπιση του νοτιοαμερικανικού γεωπολιτικού άξονα στα δεξιά, αλλάζοντας τις υπάρχουσες ισορροπίες ακόμη και στους νοτιοαμερικανικούς υπερεθνικούς οργανισμούς.

Ειδικά η Mercosur υπέστη τις άμεσες επιπτώσεις με τη δημιουργία μιας πλειοψηφικής ομάδας χωρών με δεξιές κυβερνήσεις (Βραζιλία, Αργεντινή, Παραγουάη) οι οποίες ξεκινούν τη διαδικασία αλλαγής της πολιτικής διεθνούς εμπορίου υποστηρίζοντας τις εμπορικές σχέσεις με τις οικονομικές δυνάμεις του βορρά διαμέσου διάφορων διμερών συμφωνιών ελεύθερου εμπορίου και εις βάρος των εμπορικών σχέσεων μεταξύ των χωρών της Νότιας Αμερικής που ίσχυαν μέχρι τότε. Συνέπεια αυτής της αλλαγής είναι και η αρχική απομόνωση της Βενεζουέλας και στη συνέχεια η προσωρινή παύση της ως μέλους της Mercosur (Δεκέμβριος 2016).

Η εκλογική νίκη του ακροδεξιού Ζαΐρ Μπολσονάρο στις προεδρικές εκλογές της 28ης Αυγούστου 2018 σταθεροποίησε πλέον τη δεξιά στροφή στην περιοχή. Επίσης θα πρέπει να αναφέρουμε την επιστροφή της Δεξιάς στη Χιλή μετά τη νίκη του κόμματος Πάμε Χιλή του Σεμπαστιάν Πινιέρα στις εκλογές για το κοινοβούλιο (19 Νοεμβρίου 2017) και του ίδιου ως προέδρου της χώρας στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών που διενεργήθηκαν στις 17 Δεκεμβρίου 2017. Το κόμμα Πάμε Χιλή εξακολουθεί να έχει δεσμούς με τη Σχολή του Σικάγου αναφορικά με τις οικονομικές αντιλήψεις. Η επιστροφή του νεοφιλελευθερισμού φαίνεται ότι αποτελεί πλέον γεγονός στις χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Ηδη είμαστε μάρτυρες των ακολουθούμενων πολιτικών στην Αργεντινή, όπου η επιστροφή του ΔΝΤ στη χώρα δείχνει με σαφήνεια τι θα επακολουθήσει μελλοντικά. Είναι βέβαιο ότι οι διακυμάνσεις του οικονομικού κύκλου της παγκόσμιας οικονομίας παίζουν σημαντικό ρόλο στη δυναμική των ασκούμενων οικονομικών πολιτικών στο εσωτερικό των περισσότερων χωρών.

Υπό αυτή την άποψη οι δυνατότητες σταθερής ανακατανομής των πόρων υπέρ της πλειοψηφίας των πλατιών λαϊκών στρωμάτων και των εργαζομένων προϋποθέτουν, με κάποιον τρόπο, την άμβλυνση των αρνητικών επιπτώσεων των διεθνών διακυμάνσεων. Μόνο με σταθεροποιημένη ανάπτυξη των οικονομιών μπορούν να μειωθούν αυτές οι αρνητικές επιπτώσεις. Χρειάζονται επομένως εκείνες οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που θα μπορούσαν να οδηγήσουν προς αυτή την κατεύθυνση.

Η υπέρβαση του υποδείγματος ότι οι χώρες μπορούν να αναπτυχθούν με βάση τις εξαγωγές τους, η αγροτική μεταρρύθμιση, η αλλαγή στη φορολογική πολιτική και γενικά η δημιουργία ενός μηχανισμού τόνωσης της εγχώριας ζήτησης και ρευστότητας αποτελούν ζητήματα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τις βάσεις ενός συνεπούς οικονομικού προγράμματος. Κλείνοντας δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στις πολλές και διαφορετικές ευθύνες, ανά χώρα, που έχουν οι ηγεσίες των λεγόμενων προοδευτικών κομμάτων κατά την περίοδο που βρίσκονταν στην κυβέρνηση. 

* Ο Κώστας Μελάς είναι καθηγητής Διεθνούς Χρηματοοικονομικής και Τραπεζικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

** Περιοδικό Hot Doc #175, «Λατινική Αμερική: Οι φλέβες παραμένουν ανοιχτές», 23/3/2019