Γενιά σε χρυσό κλουβί

«Αυτή είναι η ιστορία μας. Μια ιστορία για τη γενιά που δαπανά το 90% του χρόνου της εντός κτιρίου. Μια γενιά κλεισμένη μέσα». Με αυτά τα λόγια ξεκινά το διαφημιστικό σποτ της δανέζικης εταιρείας Velux που κατασκευάζει οικολογικά σπίτια. Βασιζόμενη σε στοιχεία σχετικής έρευνας που πραγματοποίησε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η εταιρεία περιγράφει εικόνες από το μέλλον, οι οποίες δυστυχώς δεν θυμίζουν ταινία επιστημονικής φαντασίας. Ενα κοριτσάκι κλεισμένο σε ένα μικρό γυάλινο κλουβί μέσα στο σπίτι του. Μια αλληγορία για τον δυτικό τρόπο ζωής που έχει μετατρέψει τα σπίτια των ανθρώπων σε ιδανικά καταφύγια. Ταυτόχρονα όμως και σε μικρές φυλακές.

Η απομάκρυνση του ανθρώπου από το φυσικό περιβάλλον έχει αποτέλεσμα να περνά πλέον το 90% του χρόνου του σε κλειστό περιβάλλον. Ζώντας στο σύγχρονο καπιταλιστικό περιβάλλον, ο άνθρωπος αναγκάζεται στην πλειονότητα των περιπτώσεων να δουλεύει ατελείωτες εργατοώρες. Ενα εργασιακό περιβάλλον που έχει μετατραπεί σε μια καθημερινή μάχη για επιβίωση απομακρύνει νομοτελειακά σε αρκετές περιπτώσεις τους εργαζόμενους από τα πραγματικά σημαντικά της ζωής: τη σχέση με την οικογένεια, τους φίλους και τον σύντροφο. Οι ώρες που απομένουν για επικοινωνία με τον κοινωνικό περίγυρο είναι μειωμένες, η ψυχαγωγία αρκετά συχνά θεωρείται πολυτέλεια, ενώ η συνεχιζόμενη ψυχική επιβάρυνση που επιφέρει το αγχογόνο εργασιακό περιβάλλον δύναται να προκαλέσει σοβαρά σωματικά και ψυχολογικά προβλήματα υγείας. Ο χρόνος είναι χρήμα στον καπιταλισμό. Και οι εργαζόμενοι δεν έχουν τίποτε από τα δύο. Ως αποτέλεσμα και λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας, τα σπίτια έχουν καταστεί φρούρια θαλπωρής αλλά ταυτόχρονα και απομόνωσης. Είναι μέρη τα οποία πλέον εγκαταλείπεις δύσκολα, ταυτόχρονα όμως συντελούν στον οικειοθελή εγκλεισμό των ενοίκων τους και στην αύξηση σωρείας προβλημάτων υγείας.

Υπολογίζεται ότι περίπου 84 εκατομμύρια Ευρωπαίοι (16% του πληθυσμού) ζουν σε ιδιαίτερα υγρά και μουχλιασμένα σπίτια που επηρεάζουν αρνητικά την υγεία τους. Οι πιθανότητες εκδήλωσης άσθματος –για την αντιμετώπιση του οποίου δαπανώνται 82 δισ. ευρώ ετησίως στην Ευρώπη– αυξάνονται κατά 40% σε τέτοιο περιβάλλον. Ο κακής ποιότητας αέρας στο εσωτερικό σπιτιών που δεν αερίζονται επαρκώς μπορεί να είναι έως και πέντε φορές πιο μολυσμένος από τον εξωτερικό, ενώ δύναται να οδηγήσει σε σωρεία ασθενειών. Αυτό αποτελεί συνθήκη η οποία σε συνδυασμό με τη μειωμένη έκθεση στον ήλιο μπορεί να επιφέρει σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα, όπως θλίψη, κατάθλιψη και κοινωνική απομόνωση. Παράλληλα πρόκειται για κατάσταση που φαίνεται ότι παγιώνεται λόγω και της ραγδαίας εξάπλωσης της τεχνολογίας, που έχει εισβάλει σε κάθε σπίτι. Παρότι δεν παραγνωρίζονται οι ανεξάντλητες ευεργετικές συνέπειες της τεχνολογίας, εντούτοις και αυτή συμβάλλει στην εκπλήρωση ενός εκ των θεμελιωδών στόχων του στρεβλού καπιταλιστικού συστήματος: τον οικειοθελή εγκλεισμό μας στο γυάλινο κλουβί στο οποίο βρίσκεται εγκλωβισμένο το κοριτσάκι της διαφήμισης. Ενα γυάλινο κλουβί το οποίο θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει χιλιάδες περιορισμούς που υφίσταται ο σύγχρονος άνθρωπος. Ενα γυάλινο κλουβί που το κοριτσάκι και οι συνομήλικοί του πρέπει να σπάσουν.

«Υπαίτιος ο δυτικός τρόπος ζωής»

Τα περισσότερα προβλήματα υγείας που επιφέρει ο οικειοθελής εγκλεισμός των ανθρώπων αφορούν αλλεργικά νοσήματα. Σύμφωνα με την αλλεργιολόγο και πρόεδρο της Ελληνικής Εταιρείας Αλλεργιολογίας και Κλινικής Ανοσολογίας Ζωή Δεμέστιχα, στις αναπτυγμένες οικονομικά χώρες τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται «απότομη αύξηση των αλλεργικών νοσημάτων. Η έκρηξη αυτή είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Οι επιστήμονες, μελετώντας τις αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ο σύγχρονος δυτικός τρόπος ζωής δημιούργησε αυτή την “επιδημία” αλλεργιών. Παρατηρήθηκε δε πως όσο αυτός ο τρόπος ζωής εγκαθιδρύεται στις αναπτυσσόμενες χώρες, σημειώνεται συγχρόνως και αναλογική αύξηση των αλλεργιών. Είναι γεγονός ότι το εσωτερικό περιβάλλον στο οποίο ζούμε και οι επιπτώσεις του στην υγεία μας είναι αλληλένδετα με τη φύση, το κλίμα και τη μη ορθολογική ανθρώπινη δραστηριότητα».

Σημαντικός παράγοντας που επιδεινώνει τα αλλεργικά συμπτώματα και αυξάνει τις αλλεργίες είναι μεταξύ άλλων «ο υπερπληθυσμός στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις που οδήγησε στη δημιουργία τεράστιων κτιριακών συγκροτημάτων. Χώροι κλειστοί, όπου ο σύγχρονος άνθρωπος ζει τις περισσότερες ώρες της ημέρας. Στην πλειονότητά τους οι μελέτες ενοχοποιούν αφενός τη ρύπανση, αφετέρου την παρατεταμένη παραμονή σε κλειστούς χώρους αφού επιδεινώνουν τα συμπτώματα αναπνευστικής και δερματικής αλλεργίας».

Η συνεχής διαβίωση σε κλειστό χώρο, όπου επικρατεί ελλιπής αερισμός, ανακύκλωση αέρα και κεντρικός αερισμός –με μη συχνό καθαρισμό φίλτρων–, οδηγεί στην παραμονή ρυπογόνου ατμοσφαιρικού αέρα. Παράλληλα, η δημιουργία ισχυρών ρευμάτων ανάμεσα στα ψηλά κτίρια «διευκολύνει τη μεταφορά αεροαλλεργιογόνων γύρεων που προκαλούν αναπνευστικές αλλεργίες».

Αυτή η επιδείνωση «ενισχύεται επιπλέον με τη συνεχή χρήση καθαριστικών και αποσμητικών χώρου. Η κάλυψη του χώρου με μοκέτες, χαλιά ή μη φυσικά υλικά και η ύπαρξη υγρασίας βοηθούν στην ανάπτυξη ακάρεων σκόνης, τα οποία είναι μείζονα ενδοοικιακά αλλεργιογόνα που προκαλούν αναπνευστική αλλεργία». Πρόκειται για διαμορφωμένες συνθήκες στο αρνητικό ισοζύγιο των οποίων προστίθεται «και η καθιστική ζωή λόγω υπερβολικών ωρών εργασίας, με επακόλουθα την ελλιπή σωματική άσκηση και την έλλειψη επαφής με τη φύση, παράγοντες επιβαρυντικοί στις αλλεργικές εκδηλώσεις». Ακόμη «η μη επαρκής έκθεση στον ήλιο μπορεί να προδιαθέτει για άσθμα και αλλεργία λόγω έλλειψης βιταμίνης D», ενώ η ψυχοσυναισθηματική φόρτιση –συχνά αποτελεί απότοκο αυτών των συνθηκών διαβίωσης– συντείνει «στην επιδείνωση των συμπτωμάτων του άσθματος, της ατοπικής δερματίτιδας και της κνίδωσης».

«Περιβαλλόμαστε από τοίχους»

Στη διαπίστωση ότι τα συγκεκριμένα ευρήματα «αντικατοπτρίζουν ένα κομμάτι της πραγματικότητας» κατέληξε στο Documento ο σύμβουλος ψυχικής υγείας και συνθετικός ψυχοθεραπευτής Γιώργος Νίκου. «Ο άνθρωπος είχε πάντοτε την ανάγκη να βρίσκεται σε κάποιον χώρο που να χρησιμοποιεί σαν καταφύγιο. Από την άλλη, η αυξημένη παραμονή σε κλειστό περιβάλλον μπορεί να προκαλέσει διαταραχές, όπως ανάπτυξη καθημερινής ανησυχίας, άγχους, ενός αισθήματος ότι δεν μπορούμε να αντεπεξέλθουμε στην πραγματικότητα».

Το γεγονός ότι «περιβαλλόμαστε από τοίχους και βάζουμε κάθε ημέρα τον εαυτό μας σε κουτιά έχει μια σημαντικότατη αρνητική επίπτωση: χάνουμε το φυσικό φως, δηλαδή τη θεραπευτική δύναμη του ήλιου. Ακόμη και στη χώρα μας, η οποία είναι ηλιόλουστη, όταν κάποιος δεν βγαίνει στο φως επηρεάζεται το βιολογικό ρολόι του. Οταν διαταράσσεται το βιολογικό ρολόι μας προκαλούνται διαταραχές ύπνου, πέφτουν η διάθεση και η ενέργειά μας, ακόμη και η όρεξη να φροντίσουμε εαυτόν και οικείους».

Κίνδυνος ή κοινωνική απομόνωση 

«Ο συνδυασμός της αυξημένης έκθεσης σε τεχνητό φως και της περιορισμένης λήψης φωτός του ήλιου δύναται να αυξήσει τον κίνδυνο παχυσαρκίας, διαβήτη, κατάθλιψης και άλλων ασθενειών. Ετσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, ο οποίος αν συνδυαστεί με την παραμονή σε κλειστό περιβάλλον μπορεί να επιφέρει θλίψη. Αυτό το αίσθημα της θλίψης αρκετά συχνά ο παθών θα προσπαθήσει να υπερκεράσει στρεφόμενος σε φαγητό, ουσίες, τηλεόραση και διαδίκτυο. Δημιουργούνται έτσι όλες οι συνθήκες προκειμένου να διαμορφωθεί μια πάγια κατάσταση η οποία θα οδηγήσει σε απομόνωση, χωρίς έκθεση στη φύση και σε θεραπευτικά περιβάλλοντα που ενδυναμώνουν το ψυχοσωματικό μας σύστημα». Αυτοί οι αρνητικοί παράγοντες –δεν είναι οι μοναδικοί– μπορεί να οδηγήσουν έναν άνθρωπο «σε κοινωνική απομόνωση που προκαλεί στρες, άγχος, ακόμη και κατάθλιψη».

Ο κ. Νίκου υπογράμμισε ακόμη την επίπτωση που μπορεί να έχει σε αυτό το διαμορφωμένο πλαίσιο η λανθασμένη χρήση της τεχνολογίας: «Ο υπολογιστής μπορεί να φαίνεται ότι μας οδηγεί σε έναν κόσμο του άπειρου, εντούτοις μας κρατάει καθηλωμένους σε ένα σημείο. Η τεχνολογία βοηθάει, όμως η κακή και πολύωρη χρήση της μπορεί να αποβεί καταστρεπτική. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν νοητό καταφύγιο και γι’ αυτό αποκαλούνται “χρυσό κλουβί”. Δεν έχουμε αλληλεπίδραση πλέον. Επικοινωνία δεν σημαίνει μόνο να γράφεις, αλλά και να έχεις οπτική επαφή, να μοιράζεσαι αισθήσεις και να βιώνεις αυτήν τη σχέση ως κομμάτι μιας εμπειρίας».

Άλλωστε ζούμε σε εποχή στην οποία «έχει δημιουργηθεί ένα νέο μοντέλο εργαζομένων, μια νέα εργασιακή συνθήκη: η τεχνολογία είναι το μέσο που συντελεί στο να αυξηθεί το επίπεδο του στρες. Οταν βρίσκεσαι σε ένα περιβάλλον όπου χρησιμοποιείς αναγκαστικά τεχνολογία, αν αυτό συνεχιστεί και στο σπίτι συντελεί στο να χάνεται σημαντικό ποσοστό ανθρώπινης επαφής. Είμαστε συνεχώς σε μια εγρήγορση που καταστρέφει τον οργανισμό μας και συχνά πλήττει και τη σωματική μας υγεία. Πρέπει να βάζουμε τα όριά μας και την τεχνολογία στο δικό μας πλαίσιο».

Αποκοπή από τη φύση και έλλεψιη παιχνιδιού

Το γεγονός ότι ζούμε σε «εποχή με έντονα καθιστική ζωή και παραμονή σε κλειστό περιβάλλον» επηρεάζει άμεσα και τα παιδιά, σύμφωνα με την ψυχολόγο-παιδοψυχολόγο Αλεξάνδρα Καππάτου. «Η έλλειψη χρόνου των γονέων, σε συνδυασμό με τις αυξημένες υποχρεώσεις των παιδιών, καθιστά ολοένα πιο δύσκολο να βρεθούν έξω με συνομηλίκους τους, γεγονός που τα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό». Ως αποτέλεσμα τα παιδιά «περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους μπροστά σε μια οθόνη. Η διασκέδασή τους συνάδει με την εικονική πραγματικότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι λέγεται πως τα παιδιά ζουν στην εποχή της οθόνης. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, απασχολούνται με πέντε οθόνες την ημέρα».

Η αποκοπή από τη φύση και η έλλειψη παιχνιδιού σε εξωτερικό χώρο δημιουργούν ιδιαίτερα αρνητικές συνθήκες για την κοινωνικοποίηση των παιδιών, αφού «μέσα από τέτοιου είδους παιχνίδια αναλαμβάνουν ρόλους και ευθύνες, λαμβάνουν αποφάσεις, αναπτύσσεται η ευαισθησία τους και βελτιώνονται οι ικανότητές τους». Ολες αυτές οι πτυχές της ατομικής εξέλιξης και κοινωνικής ενσωμάτωσης των παιδιών «περιορίζονται δραματικά με την παραμονή τους σε κλειστούς χώρους. Οι κοινωνικές επαφές των παιδιών πλέον δημιουργούνται ή διατηρούνται μέσω ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Επίσης δεν αναπτύσσεται επαρκώς ο κινητικός τομέας. Η κίνηση βοηθάει τα παιδιά τόσο στη σωματική ανάπτυξη όσο και στο συναισθηματικό κομμάτι».

«Τα παιδιά δεν εκτονώνονται»

«Αυτά είναι στοιχεία τα οποία δυστυχώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε πλέον επισταμένως, ειδικά επειδή εμφανίζονται ακόμη πιο έντονα και επιφέρουν μακροχρόνιες επιπτώσεις. Πρέπει να ενισχυθεί η επαφή των παιδιών με τη φύση. Εάν το παιδί βγαίνει έξω έστω και μισή ώρα κάθε ημέρα, μπορεί να βοηθηθεί σε μεγάλο βαθμό. Αρκετά συχνά όμως οι γονείς υποτιμούν την αξία της επαφής του παιδιού με τον εξωτερικό χώρο και πώς μπορεί να βοηθήσει την ψυχοσύνθεσή του».

Η κ. Καππάτου έκανε ιδιαίτερη μνεία στις αυξημένες υποχρεώσεις των παιδιών, αφού «οι πολλές σχολικές υποχρεώσεις συνεχίζονται στο σπίτι. Οι εξωσχολικές δραστηριότητες συνήθως γίνονται επίσης σε κλειστό χώρο. Απομένει πολύ λίγος χρόνος για αθλητικές δραστηριότητες, οι οποίες μερικές φορές αντιμετωπίζονται από τα παιδιά σαν καταναγκαστικό έργο. Ομως έτσι τα παιδιά δεν εκτονώνονται, δεν βρίσκουν κίνητρο. Αισθάνονται επιβαρυμένα και ότι έχουν μόνο υποχρεώσεις. Η έλλειψη εκτόνωσης οδηγεί σε κακές συμπεριφορές, όπως ξεσπάσματα και προβλήματα ύπνου».

Οσον αφορά το πώς προσλαμβάνουν τα παιδιά αυτή την παγιωμένη κατάσταση, οι αντιδράσεις τους ποικίλλουν: «Αλλοτε το υφίστανται παθητικά με σημαντική επίπτωση στον ψυχισμό τους, ενώ σε άλλες περιπτώσεις εκδηλώνουν αγχώδεις διαταραχές και αρνητική συμπεριφορά. Υπάρχει μια καθιερωμένη νοοτροπία ότι στο δημοτικό πρέπει να σταματά το παιχνίδι και να αρχίζει το διάβασμα. Αυτή είναι τραγική απειλή για το παιδί, του στερεί το κίνητρο. Δεν μπορεί να καλλιεργήσει και να ενισχύσει τη φαντασία του».

* Περιοδικό HOT DOC #164, «Ελεύθερος» χώρος και χρόνος