Εκόμισα εις την Τέχνην

Οι επιδημίες χαρτογραφούν την Ιστορία, οι πανδημίες την αλλάζουν. Δεν είναι λίγοι οι μελετητές που υποστηρίζουν ότι ο λοιμός κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο σηματοδότησε την απαρχή για την παρακμή της αθηναϊκής ηγεμονίας, ενώ το ισχυρό σοκ της Ευρώπης από τη βουβωνική πανώλη του 1348 υπήρξε μια από τις αιτίες για τη μετάβαση από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Η τέχνη ως πιστή σύμμαχος της Ιστορίας καταγράφει, περιγράφει ή και αντιγράφει τη ζωή.

Πίνακες, τοιχογραφίες, χαρακτικά και μινιατούρες οπτικοποιούν την πνευματική και ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων, τη σχέση τους με το θείο, ενώ δεν λείπουν και οι υπερβολές ενός μυστικιστικού παροξυσμού με εξιλαστήριες τελετές, ξόρκια και αυτομαστιγούμενους προφήτες. Στην αρχαία Ελλάδα μολονότι έχουμε αρκετές παραστάσεις αγγείων, γλυπτά και ανάγλυφα που σχετίζονται με την υγεία, οι επιδημίες απουσιάζουν. Μόνο κάποια αμφισβητούμενη θεωρία έχει συνδέσει τους αφρικανικούς κυανοπίθηκους σε μια τοιχογραφία στο Ακρωτήρι της Θήρας με την εξάπλωση του ιού Εμπολα.

Η βυζαντινή ζωγραφική επίσης ασχολείται αμιγώς με θρησκευτικά θέματα, σε αντίθεση με τον κοσμικό χαρακτήρα που υιοθετεί η Καθολική Εκκλησία. Το σίγουρο πάντως είναι ότι και αυτή κλυδωνίζεται καθώς αρκετές παγιωμένες πεποιθήσεις ανατρέπονται από τις περιστάσεις.

Ο μακάβριος χορός με σκελετούς και κρανία ήταν για παράδειγμα πολύ διαδεδομένος εικαστικός τύπος κατά τον Μεσαίωνα αλλά στο πλαίσιο της πίστης ότι δεν υπάρχει ευτυχία επί της γης παρά μόνο στον Παράδεισο. «Δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο από τον θάνατο, τίποτε χειρότερο από τη ζωή» ήταν το σύνθημα των μοναχών το οποίο μετέφεραν στις εικονογραφήσεις των χειρογράφων. Μετά το ξέσπασματης καταστροφικής επιδημίας του 1348 αυτό αλλάζει. Στις τοιχογραφίες μιας εκκλησίας στο Κλουζόνε της Ιταλίας ο Θάνατος μετατρέπεται σε απόλυτο κυρίαρχο, αφανίζοντας τους πάντες. Βασιλιάδες, καρδινάλιοι και ευγενείς μάταια τον εκλιπαρούν καθώς εκείνος τους χλευάζει. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι το Κλουζόνε βρίσκεται στο Μπέργκαμο, μια από τις πιο πληγείσες περιοχές από τον κορονοϊό.

Οι μολυσματικές νόσοι αναδεικνύουν επίσης θεμελιώδεις διαφορές μεταξύ των θρησκειών. Στον χριστιανισμό θεωρούνται θεϊκή τιμωρία. Για το ισλάμ είναι το εισιτήριο για τον Παράδεισο, ενώ για τον ταοϊσμό (με εκατομμύρια οπαδούς στην Κίνα) η διασάλευση της αρμονίας του σύμπαντος. Η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου αναγκάζει το Βατικανό να αναθεωρήσει τη στάση του. Επιβάλλει μια μορφή λογοκρισίας ώστε ο Θεός να μην παρουσιάζεται πλέον ως τιμωρός αλλά ως ελεήμων.

Ετσι, από τον 16ο αιώνα και μετά πληθαίνουν τα έργα με ευχαριστίες των πιστών για τη σωτηρία τους. Στους ζωγράφους συνιστάται να μην αποδίδουν τη σύγχρονή τους πραγματικότητα, αλλά να κάνουν αναγωγές στο παρελθόν. Η μνημειώδης σύνθεση του Michael Sweetrs «Λοιμός σε αρχαία πόλη» (1650-52) αποτελεί δραματική απεικόνιση της βουβωνικής πανώλης που παραπέμπει στον τυφοειδή πυρετό της αρχαίας Αθήνας. Οι επιδημίες κάποιες φορές ζωγραφίζονται με πολιτικό χρώμα, όπως συμβαίνει με τους Ναπολιτάνους από το 1501 και μετά, όταν η πόλη τους περνά στα χέρια των Ισπανών. Οι επαναλαμβανόμενες εξάρσεις της πανούκλας ταυτίζονται με τους κατακτητές.

IΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΗΓΟΡΙΕΣ

Οι καλλιτέχνες δημιουργούν ανάλογα με τα θρησκευτικά και πολιτικά τους πιστεύω ή το ιστορικό πλαίσιο της εποχής τους. Συχνά αποφεύγουν να καταγράψουν ρεαλιστικά τη σκληρή πραγματικότητα, κάνοντας αναγωγές στο παρελθόν ή προειδοποιώντας τον κόσμο μέσω του τρόμου που εκπορεύεται από εκκλησιαστικά κείμενα. Στο χαρακτικό του Αλμπρεχτ Ντίρερ «Οι τέσσερις ιππείς της Αποκαλύψεως» (1498) παριστάνονται ο Θάνατος και τα τρία πρωτοπαλίκαρά του να γυρίζουν στον κόσμο, συντρίβοντας ιερείς και αγρότες κάτω από τις οπλές των αλόγων τους.

Ο τοξότης ταυτίζεται με την επιδημία αφού τα βέλη μιας απειλητικής αρρώστιας είναι αόρατα και εκτοξεύονται από απόσταση. Ο «Εύθραυστος άνθρωπος» (περίπου 1656) του Σαλβατόρ Ρόζα μοιάζει με ανταπόκριση από την πρώτη γραμμή του Κάτω Κόσμου. Στη μακάβρια εικόνα ένα νεογέννητο μωρό υπογράφει συμφωνία με τον Θάνατο, αναγνωρίζοντας ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι άθλια και σύντομη.

Ο Θάνατος είναι ένας τρομακτικός σκελετός με φτερά που υψώνονται μέσα στο επιτάφιο σκοτάδι του πίνακα. Ο ζωγράφος επέζησε από την επιδημία της πανώλης του 1656 στη Νάπολη, όμως έχασε τον εικονιζόμενο μικρό του γιο, τον αδερφό του και την αδερφή του, τον σύζυγό της και τα πέντε παιδιά τους. Μια από τις λιγοστές εξαιρέσεις που δεν συνδέουν τις επιδημίες με τη θρησκεία είναι ο Πίτερ Μπρίγκελ ο πρεσβύτερος, ίσως γιατί αποστρεφόταν στον ίδιο βαθμό καθολικούς και λουθηρανούς ως καθαρόαιμος αντικληρικαλιστής. Στον «Θρίαμβο του θανάτου» είναι διάχυτη η φιλοσοφική προσέγγιση της ανθρώπινης μοίρας που χτυπά αδιακρίτως όλα τα κοινωνικά στρώματα. Σε ένα δυστοπικό τοπίο συνωθούνται αριστοκράτες και δολοφόνοι, ιερωμένοι και αγρότες με διαφορετικές αντιδράσεις ο καθένας. Εκπληξη και αποστροφή, παραίτηση και ανώφελη αντίσταση.

Ο Γάλλος Νικολά Πουσέν που έζησε στην Ιταλία την πανώλη του 1630 καταφεύγει σε ένα επεισόδιο της Παλαιάς Διαθήκης για να την αναπαραστήσει εξαιτίας των περιορισμών του Βατικανού. Με φόντο έναν εβραϊκό γκρεμισμένο ναό, αψίδες και αρχαϊκές κολόνες, πρόσωπα τρομαγμένα προσπαθούν να υπερπηδήσουν τους ξαπλωμένους νεκρούς. Ο Πουσέν, βαθύς γνώστης της αρχαιότητας και του Αριστοτέλη, είχε μελετήσει τα συμπτώματα, όπως προκύπτει από τις σημειώσεις του. Γι’ αυτό και οι άνθρωποι καλύπτουν τις μύτες τους, αφού η νόσος μεταδίδεται με την αναπνοή. Ισως βέβαια και να το κάνουν λόγω της δυσοσμίας των πτωμάτων. Παρόμοιες απεικονίσεις ολοένα αραιώνουν επειδή ήταν διάχυτη η άποψη ότι μόνο και μόνο η θέαση τέτοιων σκηνών θα μπορούσε να μολύνει. Οι άνθρωποι όντας σε απόγνωση από τις αλλεπάλληλες επιδημίες ενδεχομένως να αμφισβητούσαν την ύπαρξη του Θεού ή να κλονιζόταν η πίστη τους και κάτι τέτοιο δεν το ήθελε με τίποτε η Καθολική Εκκλησία. Κόντρα σε τέτοιες δεισιδαιμονίες και σκόπιμη παραπληροφόρηση αναζητούνται προστατευτικά μέτρα.

Γνωρίζουμε την ειδική στολή που επινοήθηκε από τον Σαρλ ντε Λορμ το 1619 χάρη σε ένα χαρακτικό του Πάουλ Φουρστ. Περιλάμβανε έναν μανδύα αλειμμένο με κερί ώστε να δρα μονωτικά, γάντια, γυαλιά και μια περίεργη μάσκα που κατέληγε σε ένα μακρύ ράμφος πουλιού. Στην άκρη του ράμφους τοποθετούσαν αρωματικά βότανα για να εμποδίζεται η μετάδοση από τον μολυσμένο αέρα. Η πανούκλα ως ιστορικό γεγονός αλλά και ως εγκώμιο ηγέτη αποτυπώνεται στον πίνακα του Ανουάν-Ζαν Γκρο «Ο Ναπολέοντας επισκέπτεται τους πανουκλιασμένους της Γιάφας» (1804). Ο αυτοκράτορας δεσπόζει στο κέντρο, τη στιγμή που αγγίζει θεραπευτικά έναν ασθενή, ιδιότητα που είχαν αποκλειστικά οι πάπες. Μια συμβολική λεπτομέρεια είναι ότι ο συνεργάτης του φράζει με ένα μαντιλάκι τη μύτη του για να προστατευτεί από την κακοσμία της πληγής.

Ο ΘΕΟΣ ΝΑ ΒΑΛΕΙ ΤΟ ΧΕΡΙ ΤΟΥ

Τo πρώτο επώνυμο έργο που αναφέρεται στον «μαύρο θάνατο» είναι του Γάλλου Josse Lieferinxe με τίτλο «Ο Αγιος Σεβαστιανός ικετεύει τον Χριστό να θεραπεύσει έναν άρρωστο νεκροθάφτη». Μολονότι ο πίνακας χρονολογείται γύρω στο 1497, η σκηνή εκτυλίσσεται στην Κωνσταντινούπολη που χτυπήθηκε δραματικά από την πανούκλα την περίoδο του Ιουστινιανού. Από την Πόλη μεταδόθηκε στην Ιταλία μέσω του βυζαντινού στρατού που πολεμούσε τότε κατά των Γότθων αλλά και στη Μασσαλία.

Στην «Pietà» του Τιτσιάνο το σύνηθες εικονογραφικό μοντέλο προσλαμβάνει βιωματικές διαστάσεις, εκφράζοντας την αγωνία του ζωγράφου να επιβιώσουν ο ίδιος και ο γιος του. Προσεύχεται ημίγυμνος και γονυκλινής μπροστά στη Θεοτόκο με εμφανή έκφραση απελπισίας όταν η γενέτειρά του Βενετία πλήττεται για άλλη μια φορά από την πανούκλα. Μια μικρή επιγραφή υπενθυμίζει ότι ο πίνακας αποτελεί τάμα, ωστόσο δεν λειτούργησε ούτε η ευχή ούτε η προσευχή, γιατί πατέρας και γιος ήταν δύο ακόμη θύματα της θανατηφόρας επιδημίας. Τόσο στην εκκλησία του Αγίου Ρόκκου όσο και στην παρακείμενη έδρα μιας αδελφότητας ευγενών στη Βενετία συναντούμε δύο εντυπωσιακές τοιχογραφίες που δεν πραγματεύονται ένα προσωπικό πλήγμα αλλά μαρτυρούν τα βάσανα της πόλης και των κατοίκων της. Χρονολογικά προηγείται εκείνη του Τιντορέτο με τον Αγιο Ρόκκο να θεραπεύει τους πάσχοντες από πανούκλα.

Ο χώρος θυμίζει νοσοκομείο, με τον άγιο να στέκεται στο κέντρο σκυμμένος σε έναν άντρα που του δείχνει τις πληγές του στο πόδι. Το 1630 όμως η επιδημία επανέρχεται δριμύτερη σε ολόκληρη την Ιταλία και φυσικά και στη Γαληνοτάτη. Το γεγονός αποτυπώνεται αυτήν τη φορά από τον Αντόνιο Τζάνκι στην τοιχογραφία: «Η Παναγία εμφανίζεται στα θύματα της πανώλης» (1666). Μια πολυπρόσωπη σύνθεση με τον Αγιο Ρόκκο, την Παναγία να παρακαλεί τον Χριστό να κάνει το θαύμα, ενώ στο κατώτερο επίπεδο βρίσκονται ξαπλωμένοι νεκροί ανάκατοι με τους ζωντανούς. Συνταρακτική είναι μια συμπληρωματική σκηνή όπου ασθενείς στοιβάζονται σε μια γέφυρα και πετιούνται σε βάρκα.

Ο Αγιος Ρόκκος θεωρούνταν προστάτης από την πανώλη λόγω της αυταπάρνησης που έδειξε βοηθώντας τους ασθενείς. Στατιστικά, οι άλλες επιδημίες απεικονίζονται λιγότερο. Η θεραπεία της λέπρας εντάσσεται στα θαύματα του Χριστού και γι’ αυτό δεν προσλαμβάνει ανθρώπινες ή κοινωνικές διαστάσεις. Το πιο ενδιαφέρον έργο με αυτό το θέμα είναι μια τοιχογραφία σε μοναστήρι του Κοσόβου (14ος αιώνας) όπου διακρίνονται καθαρά οι φλύκταινες καθώς και η κίνηση αποστροφής του Ιωάννη και του Πέτρου απέναντι στα αποκρουστικά σώματα.

ΕΜΜΕΣΩΣ ΠΛΗΝ ΣΑΦΩΣ

Οι επιδημίες δεν απλώνονται πάντα ρεαλιστικά στα εικαστικά έργα, αλλά και μέσα από πρόδηλους υπαινιγμούς, προσωπικά βιώματα ή κοινωνικές παρενέργειες. Στον πίνακα «Οι επτά πράξεις του ελέους» (1606-07) ο Καραβάτζιο πραγματοποιεί και τα τρία. Είχε χάσει και τους δύο γονείς του από την πανούκλα και είχε φύγει από το Μιλάνο για να γλιτώσει απ’ αυτήν. Ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένος λοιπόν, καταγράφει το τρομερό γεγονός ότι οι νεκροί δεν μπορούσαν να θαφτούν με αξιοπρέπεια. Ετσι, με φόντο τη σκοτεινή Νάπολη ένας ιερέας κρατά πυρσό καθώς κάποιος άντρας μεταφέρεται για να ταφεί μέσα στη νύχτα και μόνο τα πόδια του φαίνονται έξω από το σάβανό του.

Στο «Πορτρέτο της Χέντριγκε Στόφελς» ο Ρέμπραντ θέλησε να τιμήσει τη σύντροφό του που του συμπαραστάθηκε σε δύσκολες στιγμές. Τη βουβωνική πανώλη είχε φέρει στο Αμστερνταμ ένα πλοίο από το Αλγέρι το 1663. Και μπορεί η πανούκλα σιγά σιγά να εξαλείφεται, όμως μια νέα θανατηφόρα πανδημία εμφανίζεται το 1918, γνωστή ως ισπανική γρίπη. Ο Αυστριακός Εγκον Σίλε σε έναν από τους τελευταίους πίνακές του, την «Οικογένεια», εκφράζει την αγωνία του μήπως προσβληθούν ο ίδιος, η έξι μηνών έγκυος σύζυγός του και το αγέννητο παιδί τους. Τελικά δεν τα κατάφεραν. Πέθαναν και οι δύο. Από την ίδια νόσο είχε ασθενήσει και ο Εντβαρτ Μουνκ αλλά επέζησε.

Στην αυτοπροσωπογραφία του 1919 φοράει ρόμπα και είναι τυλιγμένος με κουβέρτα προσπαθώντας να αποφύγει μια συνάντηση με τον θάνατο. Ακτιβιστικό ρόλο παίζει το έργο του Αμερικανού Κιθ Χάρινγκ «Αγνοια = φόβος», ζωγραφισμένο το 1989, όταν το AIDS είχε ήδη εξαπλωθεί και ο ίδιος ο καλλιτέχνης είχε διαγνωστεί ότι έπασχε απ’ αυτό και από το οποίο έχασε τελικά τη ζωή του. Οι τρεις σχηματοποιημένες ανθρώπινες μορφές που αντιστοιχούν στο «δεν βλέπω τίποτε, δεν ακούω τίποτε, δεν λέω τίποτε» καταγγέλλουν αφενός το κοινωνικό στίγμα και αφετέρου την παραπληροφόρηση. Και φτάνουμε (αισίως ή απαισίως) στο 2020. Το υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας από την αρχή της εξάπλωσης του κορονοϊού ξεκίνησε την καμπάνια «Μένουμε σπίτι και δημιουργούμε» ώστε να δώσει διέξοδο στους έγκλειστους.

Το τι θα προκύψει και πόσα έργα θα θεωρηθούν έργα τέχνης θα φανεί στο μέλλον. Μέχρι τότε, συντροφιά όσων βρίσκονται σε καραντίνα στην Ιταλία και αλλού θα είναι το ποίημα του Καβάφη: «Κάθομαι και ρεμβάζω. Επιθυμίες κι αισθήσεις εκόμισα εις την Τέχνην – κάτι μισοϊδωμένα πρόσωπα ή γραμμές· ερώτων ατελών κάτι αβέβαιες μνήμες. Ας αφεθώ σ’ αυτήν. Ξέρει να σχηματίσει Μορφήν της Καλλονής· σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα, συνδυάζουσα εντυπώσεις, συνδυάζουσα τες μέρες».

* Περιοδικό Hot Doc #202, «Οι πανδημίες που μας άλλαξαν», 05/4/2020