Για τη σχέση φεμινισμού και μαρξισμού

Αντίστοιχα δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι ο φεμινισμός ως κίνημα έχει κερδίσει ένα σύνολο κατακτήσεων. Πάνω στη βάση αυτών των κατακτήσεων μπορεί σήμερα να ανοίξει η προαναφερόμενη ατζέντα ζητημάτων, τα οποία τα προηγούμενα χρόνια δεν αποτελούσαν καν αντικείμενο (δια)πραγμάτευσης. Πιο απλά αν δεν υπήρχαν οι κατακτήσεις, ως βάση, δε θα μπορούσε να υπάρξει στην εποχή μας ένα κίνημα σαν το #metoo, το οποίο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο μπορεί να ενταχθεί στο τέταρτο κύμα του φεμινισμού. Έτσι, ο φεμινισμός ως κίνημα με δική του δυναμική, ανταποκρίνεται (πάντα ελλειπτικά προφανώς – διαφορετικά αν είχε υλοποιήσει όλες του τις απαιτήσεις δε θα ‘χε λόγο ύπαρξης) στις απαιτήσεις που τίθενται στις ιστορικές συγκυρίες που δρα και το οποίο κίνημα εδώ και πολλές δεκαετίες αναγνωρίζεται ως τέτοιο. Το ερώτημα στην περίπτωσή μας, όμως, εκφεύγει των πρακτικών ενασχολήσεων και αναζητεί τη σύνδεση με ένα άλλο ρεύμα το οποίο αν μη τι άλλο έχει επηρεάσει την κοινωνική κίνηση, σχεδόν από τη μέρα της γέννησής του με το Κομμουνιστικό Μανιφέστο στα μισά του 19^ου αιώνα. Είναι σαφές ότι αναφέρομαι στο μαρξισμό. Άρα, ποια μπορεί να είναι η σχέση φεμινισμού και μαρξισμού και γιατί να μας ενδιαφέρει κάτι τέτοιο;

Για να σκιαγραφήσουμε μια απόπειρα απάντησης θα μπορούσαμε να εκκινήσουμε, για μεθοδολογικούς λόγους από τη θεωρητική και σε μικρότερο βαθμό από την πολιτική διάδραση φεμινισμού και μαρξισμού. Σε αυτή την προσπάθεια έρχεται να συμβάλει το 11^ο τεύχος της Εξαμηνιαίας Επιστημονικής Επιθεώρησης ΚΡΙΣΗ, η οποία ήδη στο συντακτικό σημείωμα του πρώτου τεύχους το 2017 έθεσε ως στόχο τη μαρξιστική διεπιστημονική ανάπτυξη θεματικών και τους όρους με τους οποίους αναγιγνώσκεται η δυνατότητα σύνδεσης διαφόρων επιστημονικών πειθαρχιών με τη μαρξιστική σκέψη. Το ενδιαφέρον σε αυτό το τεύχος, το οποίο είναι το πρώτο από τα δύο αφιερωματικά τεύχη στη σχέση μαρξισμού και φεμινισμού (με το δεύτερο να αναμένεται να κυκλοφορήσει το καλοκαίρι του 2023), είναι ότι δε δίνει την πρωτοκαθεδρία στους μαρξιστές και τις μαρξίστριες και τον τρόπο με τον οποίο οι τελευταίοι/ες προσδιορίζουν τα φεμινιστικά κινήματα.  Επιχειρεί, μάλλον, το ανάποδο: θέτει ως αφετηρία τις θέσεις των φεμινιστριών, οι οποίες αποπειράθηκαν να προσδιορίσουν μια προβληματική σχέση όπως είναι (δομικά;) αυτή μεταξύ μαρξισμού και φεμινισμού.

Το ερώτημα, που μάλλον με αυτό θα έπρεπε να αρχίσω είναι το εξής: γιατί είναι προβληματική η σχέση μαρξισμού και φεμινισμού; Σε ένα πρώτο επίπεδο, η απάντηση αφορά τις παραδοσιακές μορφές αυτών των ρευμάτων. Από τη μία, αυτό που καλείται (καταχρηστικά) ορθόδοξος μαρξισμός αναφέρεται στην εκμετάλλευση των γυναικών ως υπολειπόμενο πρόβλημα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, το οποίο θα το λύσει η κοινωνία στην οποία δεν απαντά εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Από την άλλη, ο φεμινισμός προχωρά στην οριοθέτηση και τον περιορισμό των προβλημάτων των γυναικών, σε ένα τυπικό πολιτικό επίπεδο, όπως είναι τα εκλογικά δικαιώματα και το δικαίωμα συμμετοχής στην κοινωνική παραγωγική διαδικασία. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, το οποίο μπορεί να αντιστοιχηθεί με το δεύτερο κύμα του φεμινισμού, το διεκδικητικό πλαίσιο του τελευταίου διαστέλλεται και σε τυπικό πολιτικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ουσιαστικών όρων ζωής (δικαίωμα στις αμβλώσεις, απελευθέρωση σεξουαλικότητας, το ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας και της ανασφάλειας του εργασιακού περιβάλλοντος κ.ά). Σε αυτό το πλαίσιο, ανοίγει και η συζήτηση φεμινιστριών και φεμινιστών για τη σχέση του κινήματός τους με τον μαρξισμό και μπορούμε εν συντομία να ισχυριστούμε ότι κορυφώνεται η αλληλεπίδραση αυτών των δύο ρευμάτων σκέψης και πολιτικής πρακτικής. Αυτό το διευρυμένο πλαίσιο εξετάζεται στο πρώτο μέρος του αφιερωματικού τεύχους. Σε ένα τρίτο επίπεδο, το οποίο αντιστοιχίζεται με το τρίτο κύμα του φεμινισμού παρατηρείται η εκ νέου διαδικασία χωρισμού των δύο ρευμάτων. Ακριβώς επειδή οι όροι της κοινωνικής αναπαραγωγής αλλάζουν και τίθενται νέες προβληματικές σε πρώτο πλάνο, αυτό που θα μπορούσε να διαπιστωθεί είναι μια αλλαγή στην εξέταση του μαρξισμού υπό το πρίσμα του φεμινισμού. Αυτή η προβληματική εξετάζεται στο δεύτερο μέρος του αφιερωματικού τεύχους. Τέλος, στο τρίτο μέρος παρουσιάζονται κάποια χαρακτηριστικά δείγματα μη δυτικών (και ως εκ τούτου μη δυτικοκεντρικών) οπτικών της σχέσης μαρξισμού και φεμινισμού.

Το σημαντικό στοιχείο αυτού του θεματικού τεύχους θα έλεγα είναι το εξής: μέσα από την παρουσίαση ενός αρκετά μεγάλου αριθμού άρθρων, τα οποία για πρώτη φορά εκδίδονται στην ελληνόφωνη βιβλιογραφία, φαίνεται να γίνεται μια προσπάθεια συνένωσης αυτών των δύο θεωρητικών ρευμάτων. Αυτό που κρύβεται, όμως, είναι η διαρκής προσπάθεια επαναπροσδιορισμού των κοινωνικών προβληματικών, ώστε να συναντηθούν δύο (μάλλον) ασύμβατες θεωρήσεις (με την πιο ευρεία έννοια). Και παρόλο που δεν επιτυγχάνεται ούτε η συνένωση ούτε ο επαναπροσδιορισμός, ο διάλογος μεταξύ ρευμάτων που προσδιορίζονται από τη δεοντική απαίτηση για χειραφέτηση δεν μπορεί να κριθεί ποτέ ως άγονος.

• Ο Νίκος Φωλίνας είναι Δρ Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτης, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, Διδάσκων Τμήματος Κοινωνιολογίας Παντείου Πανεπιστημίου