Θεσσαλονίκη: Γυναίκες της ηδονής, του αγώνα, της κρίσης

Μια πολύπλευρη καταγραφή γυναικείων μορφών παρουσιάζεται σε ένα καλαίσθητο φωτογραφικό λεύκωμα το οποίο κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες με τον τίτλο «Πόλη γένους θηλυκού». Το ιδιαίτερο υλικό του, το οποίο περιλαμβάνει τη φωτογραφική αναπαράσταση χαρακτήρων και ρόλων γυναικών που έζησαν στη Θεσσαλονίκη από τη μεταπολεμική περίοδο έως σήμερα, διερεύνησαν και συνέθεσαν η φωτογράφος Ευδοξία Ράδη και ο επιμελητής του MOMus/Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης Ηρακλής Παπαϊωάννου, από τον οποίο ζητήσαμε να μας μιλήσει για το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου και τα όσα αναδεικνύει.

Γυναίκες της ηδονής, του αγώνα, της κρίσης

Τι ακριβώς είναι το συγκεκριμένο φωτογραφικό λεύκωμα; «Πρόκειται για μια προσπάθεια να διερευνηθεί η πολύτροπη και πλούσια παρουσία της γυναίκας στη Θεσσαλονίκη στο διάστημα έξι δεκαετιών μέσα από τη φωτογραφική αναπαράσταση των πολλών διαφορετικών και σημαντικών ρόλων της από τη λαμπερή νεότητα έως τη διαυγή ωριμότητα. Επίσης, αναδεικνύει άμεσα και έμμεσα πώς η γυναίκα στο πέρασμα του χρόνου άλλαξε την κοινωνική της θέση, τη δημόσια υπόστασή της, τον τρόπο που η ίδια αντιμετώπιζε τον εαυτό της στον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο. Λέγοντας αυτό δεν εννοώ πως δεν έχουμε ακόμη δρόμο μπροστά μας ή θέματα να λύσουμε, αλλά πιστεύω ότι στο τελευταίο μέρος του λευκώματος οι γυναίκες κάθε ηλικίας φαίνεται να απολαμβάνουν έναν διαφορετικό αέρα ελευθερίας».

Εκτός από το ιδεώδες της γυναικείας ομορφιάς που επιδιώκει να καταγράψει, το εν λόγω λεύκωμα πριμοδοτεί και έναν κοινωνικό σχολιασμό. Οπως σημειώνει ο κ. Παπαϊωάννου, «η φωτογραφία είναι αξεδιάλυτα δεμένη με το κοινωνικό και το πολιτικό. Φωτογραφίες όπως αυτή της γυναίκας που υπηρετεί τη βιομηχανία της ηδονής ή εκείνης που απεργεί και διαμαρτύρεται, που κινδυνεύει να χάσει το σπίτι της και να βρεθεί στον δρόμο μέσα σε μια αδυσώπητη κρίση θεωρήσαμε ότι έπρεπε να υπογραμμίσουν τις αντίξοες συνθήκες και τον δύσκολο ανήφορο πολλών γυναικών την ίδια στιγμή που η ζωή δίπλα συνεχίζεται».

 

Αγνώστου φωτογράφου, 1969 (οικογενειακό αρχείο Λίνας Λατινοπούλου)

Οι εικόνες που επιλέχτηκαν συνδυάζουν εργασίες φωτογράφων τριών γενεών. «Το εγχείρημα ενσωματώνει ποικίλες πλευρές της φωτογραφίας: εικόνες συνειδητής καλλιτεχνικής πρόθεσης, τεκμήρια εποχής, φωτογραφίες δημοσιογραφικές, επαγγελματικές, ερασιτεχνικές, γαμήλιες, στιγμιότυπα instabooth, επιβεβαιώνοντας τον πλατύ ορίζοντα των εφαρμογών του μέσου και τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο κεντρίζει τη συλλογική συνείδηση. Πρόκειται για μια από τις ελάχιστες συγκυρίες στις οποίες συνευρίσκονται φωτογραφίες του Θόδωρου, του Διογένη και της Χρύσας Νικολέρη, τριών διαδοχικών γενεών της μεγάλης αυτής φωτογραφικής οικογένειας της πόλης και της χώρας».

Η Θεσσαλονίκη είναι πόλη γένους θηλυκού

Η Θεσσαλονίκη φέρει επί είκοσι τρεις αιώνες αδιάλειπτης αστικής ζωής όνομα γυναικείο «που αναδύεται μέσα από τις πρώτες ακόμη πτυχώσεις της ιστορίας της» σημειώνει στον πρόλογο του λευκώματος ο επιμελητής. «Ο κόλπος που δεσπόζει στη γεωμορφολογία της επιτρέπει στην πόλη να δέχεται με μητρική σχεδόν τρυφερότητα το άγγιγμα της θάλασσας, να ζυγίζει το βλέμμα της στον ορίζοντα, να καθρεφτίζεται στο άγνωστο. Το όνομα από μόνο του ανακαλεί τον ήπιο παφλασμό του νερού, αντηχώντας την επίσης θηλυκού γένους και αρχαίας καταγωγής λέξη θάλασσα. Φυσικά η ταυτότητα μιας πόλης είναι πάντοτε πολύ σύνθετη και περιέχει πολλές επιστρώσεις και πολλά στοιχεία που συνυφαίνονται στον χρόνο και τον χώρο».

Αρις Γεωργίου, Οίκος ανοχής, οδός Αβέρωφ, 1973


Στις σελίδες του λευκώματος φιλοξενείται μια σύνθεση με εικόνες γυναικών που διέτρεξαν τον πλήρη κύκλο της ζωής τους στην πόλη, γυναικών που μετανάστευσαν σε αυτήν ή από αυτήν, γυναικών που τη διέσχισαν ίσως πρόσκαιρα.

«Το λεύκωμα ψηλαφεί μεταξύ άλλων τις νεανικές πολύχρωμες γιορτές που εμπλουτίζουν τη ζωή της πόλης· τα πρόσφατα κύματα προσφυγιάς που έβρεξαν τις ακτές της· τον τρόμο της απόλυσης και της ανεργίας· το βαθύ βλέμμα του ανθρώπου που ετοιμάζεται να δώσει συνέχεια στο φαινόμενο της ζωής, βλέμμα γεμάτο αίνιγμα για όλα όσα είναι ρητά ή μένουν για πάντα άρρητα. Αλλες εικόνες πάλι περιγράφουν τη συγκίνηση ή την ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα στο μυστήριο του γάμου, τον αισθησιασμό με τον οποίο μια γυναίκα βιώνει τη θηλυκότητά της. Ή εντοπίζουν την εργαζόμενη γυναίκα, τη νέα επιστήμονα· τη σταρ της πόλης στο τραγούδι, το τελάρο, το θεατρικό σανίδι· τη γυναίκα που κοιτάζεται στον καθρέφτη, που διαδηλώνει ή γλεντά, που γιορτάζει ή διστάζει, αλλά εκφράζει ό,τι την αφορά».

Σίμος Μπενσασσών, Αρχιτεκτονική Σχολή ΑΠΘ, δεκαετία 1960

Ξεφυλλίζοντας το λεύκωμα παρατηρούμε σε παλιότερες φωτογραφίες ότι ένα χαρακτηριστικό στοιχείο τους είναι ο αυθορμητισμός -αν και είναι συνήθως στημένες- ενώ στις νεότερες γίνεται φανερή μια σκηνοθεσία. «Αν παλιότερα η γυναίκα θεωρούσε πως η κάμερα και η χάρτινη αθανασία που αυτή διασφάλιζε της επιμέριζαν ένα είδος τιμής, στη σημερινή εποχή με τη μεγαλύτερη επίγνωση του ρόλου της κάμερας, διαλέγει τι προσφέρει και τι αποκρύπτει. Δε χαμογελά ανακλαστικά. Αναζητά συχνά πιο ενεργητική στάση στο παιχνίδι της αναπαράστασης, φωτογραφίζει η ίδια τον εαυτό της, διεκδικώντας πλέον συμμετοχή στην αφήγηση της ιστορίας της, αντί να εκπέμπει απλά μια προκατασκευασμένη εκδοχή της».

Φωτογραφία: Σωκράτης Ιορδανίδης, μεταπολεμική περίοδος (Αρχείο Σωκράτη Ιορδανίδη / Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης)

Με το πέρασμα του χρόνου η φωτογραφία άλλαζε ακολουθώντας τα σημεία των καιρών, σχολιάζει ο Ηρακλής Παπαϊωάννου. «Την περισσότερο τεκμηριωτική πρόθεση των δεκαετιών ’50 και ’60 διαδέχθηκαν το επόμενο διάστημα εικόνες με πιο διακριτά στοιχεία προσωπικού ύφους. Σε πολλές, μάλιστα, από τις πιο ιστορικές φωτογραφίες η εικόνα της γυναίκας μοιάζει να δίνεται κάπως πιο ανακλαστικά, με όχημα συνήθως κάποια κοινωνική ή φωτογραφική σύμβαση, ενώ το πρόσφατο διάστημα δείχνει να προσφέρεται πιο συνειδητά, ακόμη κι αν είναι πιο τολμηρή ή εμφανώς προσωπική. Μια ακόμη ευδιάκριτη μεταβολή είναι ότι ενώ στην πλειονότητά τους οι παλιότερες φωτογραφίες έχουν τραβηχτεί σε δημόσιους χώρους και περιστάσεις –και συχνά είναι ομαδικές–, στις πιο πρόσφατες προβάλλει και ο ιδιωτικός μικρόκοσμος της γυναίκας, δεν διστάζει να καταλάβει η ίδια αποφασιστικά μόνη της τον χώρο του κάδρου».

Σωκράτης Ιορδανίδης, μεταπολεμική περίοδος (αρχείο Σωκράτη Ιορδανίδη/Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης)

Σε μια εποχή κορεσμένη από εικόνες, ποιος είναι σήμερα ο ρόλος της φωτογραφίας; «Η φωτογραφία συνθέτει εν πολλοίς, μαζί με την αδερφή κινούμενη εικόνα, αυτή την εποχή και παράλληλα την κριτικάρει ή προσπαθεί να ανακαλύψει το νόημά της. Ο Βιλέμ Φλούσερ έλεγε ότι η τεχνική εικόνα στην αρχή έμοιαζε με χάρτη που θα έδειχνε στον άνθρωπο τον κόσμο και κατέληξε να είναι μια οθόνη που κρύβει τον κόσμο από τον άνθρωπο. 

Άγνωστου φωτογράφου, τέλη δεκαετίας 1950 (οικογενειακό αρχείο Αθηνάς Γεωργιάδου)

Οσο περισσότερο στηρίζεται κανείς στην απομακρυσμένη όραση, στην τηλεόραση, τόσο υστερεί σε προσωπικά βιώματα. Ζούμε μια εποχή υπερβολής με την εικόνα και όλοι γνωρίζουμε ότι οι υπερβολές κρύβουν κινδύνους. Αυτό που νομίζω ότι είναι σημαντικό είναι η συνειδητοποίηση πως πρέπει να μάθουμε να διαβάζουμε τις εικόνες, όπως μάθαμε γραφή και ανάγνωση. Πρόκειται για μια γλώσσα που μας επηρεάζει βαθιά και υποσυνείδητα, άρα ο οπτικός αλφαβητισμός θα έπρεπε ίσως να θεωρηθεί ένα μεγάλο στοίχημα αυτής της εποχής».

Λία Ναλμπαντίδου, 2006

Το φωτογραφικό λεύκωμα «Πόλη γένους θηλυκού» είναι μία έκδοση της εταιρείας Tzimas Cosmetics στη Θεσσαλονίκη με αφορμή τον εορτασμό των εξήντα χρόνων από την ίδρυσή της και διατίθεται δωρεάν σε περιορισμένα συλλεκτικά αντίτυπα. Όπως τονίζει ο επιμελητής Ηρακλής Παπαϊωάννου «αυτό το εγχείρημα είναι ουσιαστικά μια προσφορά προς την πόλη και εύχομαι η πρωτοβουλία αυτή να βρει και άλλους συνεχιστές».

«Πόλη γένους θηλυκού». Η γυναίκα στη Θεσσαλονίκη. 60 χρόνια φωτογραφίες: μια έκδοση η οποία αποτυπώνει χαρακτήρες και ρόλους γυναικών που άφησαν τα χνάρια τους στην πόλη

Ηρακλής Παπαϊωάννου, επιμελητής του MOMus/Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης (φωτογραφία: Σίμος Σαλτιέλ)