Το Ροκ της Ανατροπής: Οι μαύρες ρίζες

«Χωρίς το μπλουζ δεν θα είχε υπάρξει το ροκ του ’60»

ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ ΤΟ ΜΠΛΟΥΖ;

Τα μπλουζ είναι στην ουσία η καρδιά της popular μουσικής του 20ού και του 21ου αιώνα. Ως τραγούδι τo μπλουζ αντικατοπτρίζει μια ψυχολογική κατάσταση, που είναι όμως συνέπεια διάφορων κοινωνικών παραγόντων. Είναι το τραγούδι του μαύρου που νιώθει εγκλωβισμένος σε μια κοινωνία η οποία του ασκεί πίεση από κάθε πλευρά, πολιτικά και κοινωνικά. Και σε προσωπικό επίπεδο ακόμη, ο άντρας καταπιέζει τη γυναίκα και η γυναίκα τον άντρα, γι’ αυτό και η θεματολογία είναι κυρίως ερωτική. Τα μπλουζ προέρχονται από τα τραγούδια της δουλειάς, εκείνα που τραγουδούσαν οι εργάτες στις φυτείες και στους σιδηροδρόμους. Στα τραγούδια αυτά ένας δίνει τον ρυθμό και οι υπόλοιποι τον επαναλαμβάνουν. Ετσι γεννιούνται τα αγροτικά μπλουζ. Στη συνέχεια οι μαύροι, ως εργατικό δυναμικό, μετακινούνται προς τις μεγάλες πόλεις. Παίρνουν τον Μισισιπή προς τα πάνω και καταλήγουν στο Σικάγο, στο Σεντ Λούις, στο Ντιτρόιτ, στη Νέα Υόρκη. Με τις μετακινήσεις αυτές γεννιέται το είδος των αστικών μπλουζ. Στο Σικάγο σχηματίζεται από τη δεκαετία του ’30 το Chicago Blues, που ήταν ένα ιδιαίτερο στιλ (μετέπειτα ηλεκτρικού) μπλουζ. Από εκεί βγαίνουν μεγάλα ονόματα όπως ο Μάντι Γουότερς, ο Χάουλιν Γουλφ κ.ά.

Υπάρχουν τραγούδια της εποχής που αναφέρονται στον Φορντ και στην αυτοκινητοβιομηχανία του.

Ναι, και στον Φορντ και στο αυτοκίνητο που παρήγε το εργοστάσιό του.

Μπορούσαν άραγε να το αγοράσουν οι μαύροι το αυτο – κίνητο του Φορντ, αυτό δηλαδή που έφτιαχναν οι ίδιοι;

Μάλλον δύσκολο, αλλά με τις κατεργαριές που έκαναν δι – άφοροι ίσως και να μπορούσαν. Πολλοί από αυτούς ήταν νταβατζήδες ή βαποράκια. Δεν ήταν όλοι προλετάριοι.

Τι συμβαίνει με τις γυναίκες των μπλουζ;

Από τη δεκαετία του ’20 μέχρι και τις αρχές της δεκαετί – ας του ’30, την εποχή του κλασικού μπλουζ, κυριαρχούν η Μπέσι Σμιθ και η Μα Ρέινι. Το μπλουζ αυτό λέγεται κλασικό γιατί το τραγουδάνε γυναίκες, όχι για κανέναν άλλο λόγο. Δεν σημαίνει ότι ήταν λιγότερο κλασικό το άλλο που τρα – γουδούν οι άντρες, αντιθέτως το άλλο μπορεί να είναι πιο κλασικό στην ουσία του. Αυτό δηλαδή που τραγουδούν ο Μπλάιντ Λέμον Τζέφερσον, ο Τσάρλι Πάτον κ.ά.

Οι γυναίκες της εποχής εκείνης αναγνωρίστηκαν;

Η Μπέσι Σμιθ πέθανε χτυπημένη από αυτοκίνητο. Δεν τη δέχονταν στο νοσοκομείο επειδή ήταν μαύρη – έτσι λέει τουλάχιστον ο μύθος! Επίσης, η Μπίλι Χολιντέι στην τζαζ ήταν σχεδόν πόρνη και είχε χιλιάδες προβλήματα. Νομί – ζω πως στην εποχή τους δεν αναγνωρίστηκαν ιδιαίτερα. Επρεπε να περάσουν χρόνια για να συμβεί αυτό.

Με τις δισκογραφικές τι γίνεται εκείνη την εποχή;

Οι δισκογραφικές της μαύρης μουσικής είναι κυρίως στη Νέα Υόρκη. Στο Σικάγο υπάρχουν εξειδικευμένες εταιρείες πάνω στο μπλουζ, όπως η περίφημη Chess. Πολλά τραγούδια της πρώτης φάσης του ροκ εν ρολ βγήκαν από αυτή την εταιρεία. Οι μεγάλες εταιρείες αγκαλιάζουν τη μαύρη μουσική γιατί σύντομα διακρίνουν ότι μπορούν να βγάλουν πολλά πράγματα από εκεί. Ολες οι μεγάλες εταιρείες έχουν και μαύρη μουσική.

Τι ρόλο παίζει το σπιρίτσουαλ;

Το σπιρίτσουαλ είναι το θρησκευτικό τραγούδι. Ασχολείται με την προσμονή της λύτρωσης από τα βάσανα «εκεί πάνω», ενώ τα μπλουζ ασχολούνται με τα βάσανα του δικού μας κόσμου. Συγκλίνουν πολύ και η φόρμα και η μελωδία τους, μόνο το περιεχόμενο των στίχων αλλάζει. Το σπιρίτσουαλ και το γκόσπελ είναι ύμνος (χορωδιακός ή μη) που έχει πάρει στοιχεία και από τους ευρωπαϊκούς θρησκευτικούς ύμνους της Καθολικής Εκκλησίας. Από το πάντρεμα μπλουζ και σπιρίτσουαλ προκύπτει η τζαζ, που είναι μουσική καθαρά κοσμική και, φυσικά, οργανική.

Η τζαζ ξεκινά από τη Νέα Ορλεάνη;

Ετσι λέει ο μύθος! Είναι το βασικό κέντρο εξέλιξης και εξάπλωσής της. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει τζαζ στο Σαν Φρανσίσκο ή στη Νέα Υόρκη – που είναι ξεχωριστή σχολή. Γενικά, η τζαζ αναπτύσσεται στα μεγάλα αστικά κέντρα των ΗΠΑ.

Ποιες κοινωνικές συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη της τζαζ και τι καινούργιο φέρνει στη μουσική;

Φέρνει καινούργιους ρυθμούς, καινούργιες αρμονίες, καινούργιο τρόπο να παίζεις όργανα. Παντρεύει τους αφρικανικούς ρυθμούς με τα γαλλικά εμβατήρια και ένα σωρό άλλα πράγματα. Είναι ένας τρόπος σύμμειξης πάρα πολλών στοιχείων. Στη συνέχεια από το μπλουζ και την τζαζ, ως σύμμειξη, προκύπτει το σουίνγκ, στη δεκαετία του 1930 κυρίως, που είναι πιο χαλαρό και εύθυμο. Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της εποχής, ο Ντιουκ Ελινγκτον, παίζει στο Κότον Κλαμπ που το διαχειρίζονται γκάνγκστερ. Στο Σικάγο γίνεται κάτι ανάλογο, όπως και στο Κάνσας Σίτι. Μέσα στα κλαμπ των γκάνγκστερ αναπτύσσεται το μαύρο σουίνγκ.

Με το λευκό σουίνγκ τι γίνεται;

Το λευκό σουίνγκ του Μπένι Γκούντμαν, για παράδειγμα, είναι περισσότερο για αίθουσες χορού. Στη δεκαετία του ’30 υπάρχει επίσης ο διαχωρισμός ανάμεσα σε λευκούς και μαύρους. Οι μουσικοί ωστόσο δεν διαχωρίζονται μεταξύ τους, οι μεν παίζουν με τους δε. Τις νύχτες, αφού τελειώσουν τη δουλειά τους, φεύγουν από τα κλαμπ όπου δουλεύουν και μαζεύονται λευκοί και μαύροι μουσικοί για να τζαμάρουν εκτός ωραρίου.

Το σουίνγκ είναι απόρροια του Κραχ; Ηταν σαν έπειτα από μια μεγάλη καταστροφή να υπήρχε ανάγκη για κάτι πολύ χαρούμενο;

Η οικονομική κρίση κράτησε χρόνια και στην ουσία έφερε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην κρίση και στα χρόνια που ακολούθησαν ο κόσμος χρειαζόταν μια μουσική πιο ανέμελη, πιο ευχάριστη. Παράλληλα όμως το μαύρο μπλουζ πέρασε στη λευκή μπαλάντα. Εκείνη την περίοδο ο πιο πολιτικοποιημένος καλλιτέχνης που βασίστηκε στην παράδοση των μπλουζ ήταν ο Γούντι Γκάθρι, στον οποίο πάτησε μετά ο Μπομπ Ντίλαν.

Στη δεκαετία του ’20 με την ποτοαπαγόρευση άνθησε μέσα στα speakeasy η τζαζ. Στα μαγαζιά αυτά σερβιριζόταν αμφίβολης ποιότητας παράνομο αλκοόλ. Επηρέασε αυτό τη μουσική τους, όπως για παράδειγμα συνέβη δυο δεκαετίες μετά με το LSD;

Δεν μπορείς να το πεις αυτό. Την περίοδο 1920-1930 πάντως κυριαρχούσε η μαριχουάνα. Τα σκληρά ναρκωτικά μπήκαν στο παιχνίδι στη δεκαετία του ’40. Στην περίοδο του μπίμποπ οι περισσότεροι μαύροι –αλλά και λευκοί– μουσικοί ήταν τζάνκηδες. Στη μαύρη κοινότητα η ηρωίνη μπήκε δυο δεκαετίες νωρίτερα απ’ ό,τι στον κόσμο των λευκών. Δεν είμαι σίγουρος όμως αν τα ναρκωτικά έκαναν τη μουσική τους πιο «ιπτάμενη»! Οι ίδιοι οι μουσικοί απορρίπτουν αυτό τον ισχυρισμό.

Πότε αποκτούν πιο πολιτική κατεύθυνση τα τραγούδια των μαύρων;

Στην περίοδο του μπίμποπ, που εμφανίστηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι περισσότεροι καλλιτέχνες είναι πιο συνειδητοποιημένοι. Οχι αναγκαστικά πολιτικά. Σίγουρα πάντως είναι πιο ψαγμένοι και θέλουν να φτιάξουν μουσική που να ακούγεται, όχι να χορεύεται, να μπλέκει με άλλες τέχνες – ποίηση, μπιτ λογοτεχνία κ.λπ. Να αλληλεπιδρά μαζί τους. Αυτή η στροφή τούς κάνει επικίνδυνους για το σύστημα, έτσι το αισθάνομαι, την εποχή αμέσως μετά τον πόλεμο.

Από το μπίμποπ ξεκινά το ρεύμα που οδήγησε αργότερα στους Μαύρους Πάνθηρες;

Ναι, είναι αυτό που αργότερα οδηγεί στη φρι τζαζ. Η μουσική δεν μπορεί να έχει πρόσημο, οι στίχοι όμως είναι που κάνουν τη διαφορά. Στη δεκαετία του ’60 υπάρχει ένα γενικότερα έντονο περιβάλλον από παντού, από τα απελευθερωτικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου μέχρι τα κοινωνικά κινήματα κάθε είδους. Στη δεκαετία του ’60 τα πράγματα είναι ακόμη πιο πολύπλοκα και γοητευτικά. Το μπίμποπ είναι η μαγιά για όσα επακολούθησαν. Στην ουσία τα πάντα ξεκινούν από το μπλουζ. Αν σκεφτείς τη μουσική της δεκαετίας του ’60, ποιο ήταν το σημαντικότερο μπλουζ γκρουπ που υπήρχε; Οι Rolling Stones, που πάτησαν εντελώς πάνω στο μαύρο μπλουζ. Γιατί είχαν ανάγκη οι Βρετανοί Stones να αντλήσουν στοιχεία από το μπλουζ και όχι από τη δική τους μουσική παράδοση; Ισως σαν αντίδραση στις δικές τους επιμέρους παραδόσεις. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τι γίνεται; Φτάνει η στιγμή που εμφανίζεται το ριθμ εν μπλουζ, το οποίο μέσα σε μια δεκαετία, τη δεκαετία του 1950, γίνεται ροκ εν ρολ. Με τον Ελβις Πρίσλεϊ και τον Τσακ Μπέρι, τον οποίο θεωρώ τον πραγματικό πατέρα του ροκ εν ρολ.

Τι καινούργιο φέρνει το r’n’b;

Συνδυάζει το σουίνγκ με το μπλουζ. Είναι πιο χορευτικό και ρυθμικό. Στην ουσία δεν μιλάει πια για βάσανα, είναι κυρίως ερωτικό και, φυσικά, χορευτικό.

Ποιο είναι το κοινό του;

Οι ίδιοι οι μαύροι αγοράζουν τα δισκάκια. Και οι λευκοί φυσικά. Αυτή η μουσική εξαπλώθηκε γιατί είχε αντίκρισμα και στους λευκούς. Η τζαζ από ένα σημείο και μετά γίνεται υπόθεση των λευκών όχι μόνο ως προς το αγοραστικό κοινό, αλλά και ως προς τους ανθρώπους που διευθύνουν τις δισκογραφικές εταιρείες. Βασικά βγάζουν τη μουσική που αγαπούν. Οι εταιρείες που λατρεύουμε οι τζαζόφιλοι για τη μουσική αλλά και την αισθητική των εξωφύλλων τους, η Blue Note και η Prestige, δημιουργήθηκαν από λευκούς.

Η μουσική ανοίγει τον δρόμο για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των μαύρων;

Ναι, φυσικά. Στη δεκαετία του ’60 που πλέον όλα ξεκαθαρίζουν συναντάμε κινήματα στα οποία συμπλέουν λευκοί και μαύροι. Δηλαδή πλάι στον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ βλέπεις την Τζόαν Μπαέζ. Από την άλλη υπήρχαν μαύροι μουσουλμάνοι μουσικοί ήδη από τη δεκαετία του ’40. Πολλοί από τους τζαζίστες του μπίμποπ ήταν μουσουλμάνοι. Και μάλιστα αρκετοί από αυτούς είχαν αλλάξει το όνομά τους. Ο Εντ Γκρέγκορι λεγόταν Σαχίμπ Σιχάμπ. Κάποιοι πάλι κράτησαν το αμερικανικό όνομά τους – ο Αρτ Μπλέικι λεγόταν και Αμπντουλά ιμπν Μπουχάινα αλλά τον ξέρουμε σαν Αρτ Μπλέικι.

Πώς ζούσαν τότε οι μαύροι μουσουλμάνοι στην Αμερική;

Στη δεκαετία του 1940 ήταν λίγο κυριούληδες, κοστουμαρισμένοι, σοβαροί κ.λπ. Οι κελεμπίες ήρθαν αρκετά αργότερα, στη δεκαετία του 1960, με τον αφροκεντρισμό. Βλέπεις τον Μάλκολμ Χ να φοράει κοστούμι κανονικά. Στη συνέχεια φεύγει από τους μαύρους μουσουλμάνους, γίνεται σοσιαλιστής και έχει πολύ ενδιαφέρον όλο αυτό. Πάντως οι μαύροι μουσουλμάνοι ήταν ένα γκέτο μες στο γκέτο εκείνη την εποχή. Απ’ όσο καταλαβαίνω, μάλλον είχαν μια εσωτερική κυρίως αλληλεγγύη μεταξύ τους.

Οι λευκοί τι άκουγαν τότε;

Οι λευκοί άκουγαν μουσικές που προέρχονταν από τον τόπο καταγωγής τους. Οι Ιρλανδοί άκουγαν μπαλάντες, οι Γερμανοί τα δικά τους. Και πάνω σε αυτά και τη μαύρη μουσική έγινε σύμμειξη. Η κάντρι, η φολκ είναι κυρίως ιδιώματα που έχουν να κάνουν με την καταγωγή του καθένα. Χωρίς το μπλουζ θα ήταν αδύνατο να υπάρξει ένα ενιαίο πράγμα που αποτέλεσε τη ροκ του ’60.

Από το Μέμφις καταγόταν ο πατέρας των μπλουζ, ο Γουίλιαμ Κρίστοφερ Χάντι. Εκεί γεννήθηκε και ο Ελβις, που σφράγισε το ροκ εν ρολ. Τι γινόταν μουσικά στο Μέμφις;

Το Μέμφις είχε μεγάλη μαύρη κοινότητα. Φυσικό ήταν να βγουν πολλοί σημαντικοί μουσικοί από κει. Σίγουρα το Μέμφις είναι από τις κεντρικές πόλεις όπου αναπτύχθηκε η μουσική, όπως και το Κάνσας Σίτι. Ομως όλες οι μεγάλες πόλεις συνεισέφεραν το κατιτίς τους στην ιστορία της τζαζ.

Μετά το 1954 εμφανίζεται ο Ελβις. Προκαλεί σεισμό;

Ο Ελβις παίρνει το μπλουζ και το γκόσπελ των μαύρων και τους δίνει τα ανάλογα κουνήματα και ρυθμούς, μέσα από τα οποία αγγίζει μεγάλο μέρος της νεολαίας. Φαντάζομαι ότι εκείνη την εποχή η νεολαία προφανώς θα καταπιεζόταν από τον Ψυχρό Πόλεμο, από τον φόβο που είχε διασπαρεί ότι θα τους ρίξουν ατομική βόμβα, γιατί αυτή ήταν η προπαγάνδα επί Μακάρθι. Ο φόβος αυτός εκτονώθηκε μέσα από το ροκ εν ρολ. Αυτό που είχε ο μαύρος για να τον βοηθάει να επιβιώνει το απέκτησε και ο λευκός ως διέξοδο. Μιλάμε πάντα για τις νεότερες γενιές.

Πόσο ερωτικά ήταν τα κουνήματα του Ελβις;

Για τον πολύ κόσμο της εποχής ήταν ιδιαιτέρως προκλητικό να κουνάει τους γοφούς του. Δεν υπήρχε μέχρι τότε αυτό.

Αληθεύει ότι του είχαν απαγορεύσει να κουνάει τους γοφούς του όταν έπαιζε σε κοινό;

Νομίζω ότι όταν έβγαινε στην τηλεόραση τον έδειχναν από τη μέση και πάνω για να αποφύγουν να σοκάρουν τον κόσμο. Παράλληλα με τον Ελβις πάντως υπήρχαν και φοβεροί μαύροι καλλιτέχνες. Ο Τσακ Μπέρι, ο Μπο Ντίντλεϊ, ο Φατς Ντόμινο, ο Λιτλ Ρίτσαρντ. Σίγουρα ισάξιοι, μπορεί και καλύτεροι. Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά αυτά που έχουν γράψει, θεωρώ ότι είναι καλύτεροι. Ο Τσακ Μπέρι δεν συγκρίνεται. Είναι κορυφαίος.

Για ποιον λόγο όμως βγήκε μπροστά τόσο πολύ ο Ελβις;

Δεν έλαμψε μόνο ο Ελβις. Και οι άλλοι πήραν το ποσοστό της επιτυχίας που τους αναλογούσε. Ηταν μια καινούργια γενιά μουσικών που συνέπλεαν στο ίδιο πράγμα με τον Ελβις. Δεν πιστεύω ότι υπήρχαν διαχωρισμοί εκεί. Στο ροκ εν ρολ σταμάτησε να ισχύει ο διαχωρισμός λευκός-μαύρος. Σημασία είχαν μόνο ο ήχος και η αίσθηση. Ο Ελβις πάντως υπήρξε δημιουργικός μόνο τα πρώτα χρόνια. Κατά τη γνώμη μου, όλα σταμάτησαν όταν επέστρεψε από τον στρατό. Εκεί είχε τελειώσει ως δημιουργικός καλλιτέχνης. Μετά έκανε ταινίες, εμφανίσεις στο Λας Βέγκας και ένα εντελώς άλλο πράγμα από αυτό που είχε ξεκινήσει. Σαν μουσική είχε ξεπεραστεί έτσι κι αλλιώς. Οι Beatles άλλαξαν εντελώς την κατάσταση στη μουσική – και όχι μόνο. Εγώ ως παιδί και πρωτοέφηβος στη δεκαετία του ’60 θυμάμαι ότι ο Ελβις δεν είχε ιδιαίτερη σημασία για μας τους πιτσιρικάδες. Πιο πολύ τους Beatles και τους Stones –μαζί με τον Αλ Μπάνο και τον Ανταμό– ακούγαμε παρά τον Ελβις. Εκείνος φάνταζε ήδη σαν κάτι παλιό. Αν και δεν είχαν περάσει πολλά χρόνια από την εποχή που μεσουρανούσε, στη δεκαετία του ’60 φάνταζε ήδη πεπαλαιωμένος.

Δηλαδή με τους Beatles και τους Stones μηδενίζει το κοντέρ;

Οχι απαραίτητα, γιατί οι Stones στην πρώτη φάση τους έπαιζαν μπλουζ. Τους ακούς και νιώθεις ότι αυτοί που παίζουν θα μπορούσαν να είναι μαύροι. Οι Beatles είναι πιο μελωδικοί, πιο τραγουδοποιοί και πιο ταλαντούχοι. Γράφουν πολύ ωραία τραγούδια και έχουν και τον Τζορτζ Μάρτιν που τους απογείωσε με τον ήχο του. Αυτοί άλλαξαν πραγματικά τη μουσική.

Δηλαδή όταν ο Ελβις άρχισε να αλλάζει στιλ, να γίνεται πιο μεγαλοπρεπής και να φορά τα λευκά κοστούμια με τα κεντήματα, το έκανε λίγο από ανασφάλεια μπροστά στο νέο κύμα που ερχόταν;

Νομίζω ότι αυτός είχε άλλα προβλήματα. Τον ενδιέφερε πιο πολύ τι θα φάει, τι ουσίες θα πάρει, δεν νομίζω ότι ανησυχούσε πραγματικά για τη μουσική του από ένα σημείο και μετά. Νομίζω ότι ο «συνάδελφος» Γκρέιλ Μάρκους ενδιαφερόταν περισσότερο για τη μουσική του παρά ο ίδιος ο Ελβις.

Επηρέασε την καριέρα του η σχέση του με τη μαφία;

Οι σχέσεις με τη μαφία δεν είναι απαραιτήτως κάτι κακό. Και ο Φρανκ Σινάτρα είχε σχέση με τη μαφία. Και τι σημαίνει ιδιαίτερες σχέσεις με τη μαφία; Ολο το πράγμα μαφία είναι αν το καλοσκεφτείς. Η σοουμπίζ μέσα από τους γκάνγκστερ ξεπήδησε, ο Ντιουκ Ελινγκτον, όπως είπα και πριν, έπαιζε στο Κότον Κλαμπ.

Ποια είναι η συμβολή του Σινάτρα στην τζαζ;

Ο Σινάτρα είναι ο αγαπημένος τραγουδιστής όλων των τζαζιστών. Κατάφερε και πήρε το σουίνγκ και το έκανε δικό του, το έκανε «Σινάτρα». Ηταν ο αρχηγός, ο μάγκας και τον αγαπούσαν και οι γυναίκες.

* Ο Γιώργος Χαρωνίτης είναι μουσικογράφος και για πολλά χρόνια ήταν εκδότης του περιοδικού «Jazz & Τζαζ». Η βαθιά γνώση του σε θέματα μουσικής τον καθιστά τον κατάλληλο άνθρωπο για να μας βοηθήσει να ξετυλίξουμε το κουβάρι των μουσικοκοινωνικών κινημάτων του πρώτου μισού του 20ού αιώνα

** Περιοδικό Hot Doc #126, «Ο ήχος της αμφισβήτησης», 21/05/2017