Πέθανε στα 72 του ο σημαντικός συνθέτης και μουσικολόγος Χριστόδουλος Χάλαρης

Πριν λίγους μήνες στη βιβλιοπαρουσίαση της Μαρίζας Κωχ στο «Polis Art Cafe» συνάντησα τον Χριστόδουλο Χάλαρη. Συνοδευόταν από τη σύζυγο του, Ελένη, και έμοιαζε ευδιάθετος. Ένα δέος το ένιωσα που τον έβλεπα από κοντά, αυτόν τον τόσο ιδιαίτερο – ίσως τον πιο ιδιαίτερο – δημιουργό της ελληνικής μουσικής που μπορεί να μην απασχόλησε τη λεγόμενη «mainstream» δισκογραφία, τη σφράγισε κανονικά όμως με μερικούς ιδιότυπους κύκλους τραγουδιών. Θυμάμαι ότι του ζήτησα να μου δώσει μία συνέντευξη με την πρώτη ευκαιρία και ανταποκρίθηκε πρόθυμα. Ανταλλάξαμε τηλέφωνα, βγήκαμε μια φωτογραφία που σήμερα αποτελεί ντοκουμέντο από την τελευταία του μάλλον δημόσια εμφάνιση και λίγο πριν χαιρετιστούμε, πρόλαβα να του δηλώσω την εκτίμηση μου για το soundtrack του αγγελοπουλικού «Μεγαλέξαντρου». Μιλήσαμε λίγο πριν τα Χριστούγεννα από τηλεφώνου, όπως είχαμε πει. Μου εξήγησε ότι ζει στη Γαλλία και αν ήθελα να του τηλεφωνούσα ξανά μετά την Πρωτοχρονιά ώστε να βρισκόμασταν στην Αθήνα. Δεν το έκανα ποτέ…Η ροή της ζωής, βλέπεις, με τα τρεχάματα και τις υποχρεώσεις της καμιά φορά σε υπερβαίνει.

Λυπάμαι που χάθηκε ένας σπουδαίος συνθέτης, μουσικολόγος, ερευνητής, ένας σπουδαίος Έλληνας, αν θες. Τον «γνώρισα» πάλι μέσω του Νίκου Κούνδουρου και του έργου του με τίτλο «Δήμων Ωδές»: Ένα box set βινυλίων με αρχαία ελληνική, βυζαντινή και μεταβυζαντινή κοσμική μουσική. «Άκουσε αυτούς τους δίσκους του Χάλαρη στη σειρά» με παρότρυνε ο Κούνδουρος. «Δε γράφει μουσική ο Χάλαρης, εμπνέεται απ’ την πνοή των αγγέλων»! Κοινό χαρακτηριστικό των δύο αυτών αντρών η προσήλωση τους στο βυζαντινό μέλος, ο ένας ως μουσικός και ερευνητής, ο άλλος ως εικαστικός και σκηνοθέτης. Τον ίδιο καιρό η Κωχ μου μιλούσε για τις παραστάσεις της στη μπουάτ «Αποσπερίδα» στα μέσα των 70s: Εκείνη, ο Νίκος Ξυλούρης και ο Πόντιος Χρύσανθος υπό τη διεύθυνση του Χριστόδουλου Χάλαρη. Τον «ξαναβρήκα» αρκετά χρόνια μετά σε ένα αυτοδιαχειριζόμενο στέκι αντιεξουσιαστών στην Καβάλα. Ένα από τα παιδιά εκεί ξεπούλαγε τη δισκοθήκη του για λίγα ευρώ. Μέσα στις κούτες που είχε αραδιάσει, το χέρι μου έπιασε κατευθείαν το βινύλιο με τη μουσική για τον «Μεγαλέξαντρο» (1980) του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Το απόλυτο αριστούργημα ήταν αυτό, αν και δύσκολο ως ακρόαμα για τον μέσο ακροατή – άλλο τόσο δύσκολη ήταν όμως και για τον μέσο θεατή η συγκεκριμένη ταινία του Τεό. Στο δισκογραφημένο soundtrack ο Χάλαρης είχε χρησιμοποιήσει ως ερμηνευτή τον Χρύσανθο, ενώ είχε μελοποιήσει στίχους του μόνιμου συνεργάτη του, Γιάννη Κακουλίδη, αλλά και του σκηνοθέτη της ταινίας. Ακόμη ένα soundtrack έμελλε να υπογράψει ο Χάλαρης το 1986 για την «Φωτογραφία» του ευπατρίδη Νίκου Παπατάκη με το μοναδικό τραγούδι του έργου, πάλι σε στίχους Κακουλίδη, ερμηνευμένο από την Έλυα Φιλίππου.

Με τους τραγουδιστές ο Χάλαρης φαινόταν να είχε την ολόδική του σχέση, μια σχέση που δεν επηρεαζόταν καθόλου από τις «συνταγές» της εποχής. Μιλάμε για τα πρώτα χρόνια του στη δισκογραφία, από το 1973 μέχρι το ’76, τότε που κυκλοφόρησαν οι πέντε ξεχωριστοί κύκλοι τραγουδιών του: Στον «Τροπικό της Παρθένου» (1973) σε στίχους Γιάννη Κακουλίδη έγραψε μια σειρά δημοτικοφανών τραγουδιών για τις φωνές του Νίκου Ξυλούρη και της Δάφνης Ζούνη. Ήταν το ντεμπούτο ενός νέου, παράξενου ενδεχομένως, συνθέτη που έμοιαζε να αντλεί έμπνευση από τη βυζαντινή και την ευρύτερη δημοτική παράδοση. Στα «Παιδικά» (1974), με παραγωγό τον Γιώργο Μακράκη και με ερμηνευτικό team τη Δήμητρα Γαλάνη, τον Θέμη Ανδρεάδη και τον Χρύσανθο, ο Χάλαρης κατέθεσε έναν κύκλο παιδικών τραγουδιών με ανορθόδοξα, για το είδος, όργανα: ποντιακή λύρα, κλαρίνο, μπουζούκι, σαντούρι. Η «Ακολουθία» (1974) σε στίχους Κακουλίδη, με τον Νίκο Ξυλούρη, τη Δήμητρα Γαλάνη και τον Χρύσανθο, πρέπει να είναι ο μοναδικός δίσκος του Χάλαρη απ’ τον οποίο ξεπήδησε μια μεγάλη επιτυχία: Πρόκειται σαφώς για το τραγούδι «Του θάνατου παράγγειλα», ένα διονυσιακό, στοιχειωμένο σχεδόν, άσμα – ντουέτο του Ξυλούρη με τον Χρύσανθο!

Ένα χρόνο αργότερα, το 1975, ο Χριστόδουλος Χάλαρης κερδίζει την εμπιστοσύνη του ποιητή Νίκου Γκάτσου και καταθέτουν από κοινού τους θρυλικούς «Δροσουλίτες (Θρύλοι και θρήνοι του Νίκου Γκάτσου)», με ερμηνευτές τη Δήμητρα Γαλάνη και τον Χρύσανθο. Ο δίσκος μέχρι σήμερα θεωρείται ένα από τα πιο ιδιαίτερα άλμπουμ της ελληνικής δισκογραφίας. Λέγεται μάλιστα πως ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν ο πρώτος που συνεχάρη τον μέντορα του, Γκάτσο, για τη συνεργασία του με «αυτόν τον υπερταλαντούχο νέο συνθέτη»! Το 1976 είναι η χρονιά που δισκογραφείται ο «Ερωτόκριτος» σε ενορχήστρωση και διεύθυνση του Χάλαρη με τον Νίκο Ξυλούρη και την Τάνια Τσανακλίδου. Το αθάνατο Κρητικό έπος του Κορνάρου ήταν πολύ δημοφιλές στις μπουάτ της εποχής εκείνης, όπως δημοφιλές παραμένει μέχρι σήμερα. Ο Ξυλούρης το απέδιδε στις κοινές παραστάσεις τους με τη Μαρίζα Κωχ, στα αυλάκια του βινυλίου όμως – και στην ιστορία – πέρασε με τη φωνή της νεαρότατης τότε Τσανακλίδου: Η ερμηνεία της ειδικά στο «Παράπονο της Αρετούσας» παραμένει υποδειγματική, το ίδιο και η ενορχηστρωτική άποψη του Χάλαρη πάνω σ’ ένα ετοιμο-πατροπαράδοτο μουσικό έργο!

Το 1986, έξι χρόνια μετά την έκδοση της μουσικής από τον «Μεγαλέξαντρο», ο Χάλαρης κυκλοφορεί ένα άλμπουμ αμιγώς θρησκευτικό, τα «Πάθη Απόκρυφα» σε ποιητική απόδοση Γιάννη Κακουλίδη. Βασισμένο στα Απόκρυφα Ευαγγέλια και την ποίηση του Ρωμανού του Μελωδού, επρόκειτο για ένα έργο για φωνές και ορχήστρα με τις μελωδικές γραμμές του συνθέτη να ακολουθούν τις βυζαντινές κλίμακες. Βασικοί τραγουδιστές ήταν και πάλι ο Χρύσανθος με τη Βάσω Κυριαζή, ενώ υπήρχαν και αρκετοί χορωδοί. Οι «Μελωδοί του Πάθους» είναι ακόμη ένα θρησκευτικό άλμπουμ από το 1986 με έργα του Πέτρου του Πελοποννήσιου, του αριστερού χοράρχη και μιας από τις σημαντικότερες μουσικές προσωπικότητες της μεταβυζαντινής περιόδου. Στο δίσκο ακουγόταν η φωνή του Αμβρόσιου Χατζηαποστόλου, ενώ τα μουσικά μέρη απέδιδε η Ορχήστρα Παλαιών Παραδοσιακών και Πρωτότυπων Οργάνων που είχε ιδρύσει ο Χάλαρης. Κάπου εκεί ο συνθέτης εγκαταλείπει την τραγουδοποιία και στρέφεται αποκλειστικά στις εκδόσεις έργων που ήταν το αποτέλεσμα της ακάματης έρευνας του με αντικείμενο τη θρησκευτική και ευρύτερη δημοτική παράδοση. Σταματά τη συνεργασία του με τις μεγάλες δισκογραφικές και ιδρύει τη δική του εταιρεία, την «Orata», με σκοπό την καταγραφή έργων της βυζαντινής περιόδου. Το παράδοξο είναι πως οι δίσκοι που έβγαλε στην «Orata» (περίπου δεκαπέντε) συνάντησαν μεγάλη αποδοχή στο εξωτερικό, δίνοντας του μία ξεχωριστή θέση μεταξύ των πιο ιδιαίτερων λόγιων Ελλήνων δημιουργών. Για του λόγου το αληθές, ανατρέχω στα λόγια του διακεκριμένου Πολωνού σκηνοθέτη Γκρεγκ Ζγκλίνσκι κάποτε στην πόλη Lodz της Πολωνίας: «Ο Ζμπίγκνιου Πράισνερ από την Πολωνία και ο Χριστόδουλος Χάλαρης από την Ελλάδα» είχε πει, «είναι οι μεγαλύτεροι συνθέτες παγκοσμίως»!

Πιστεύω πως η εργασία του Χάλαρη στη βυζαντινή μουσική μπορεί να αποτιμηθεί και να συγκριθεί μόνο με αυτήν της Δόμνας Σαμίου και του δασκάλου της, Σίμωνα Καρά, στη στεριανή και αιγαιοπελαγίτικη ελληνική παράδοση. Υπήρξε ένας άνθρωπος τρομερά μορφωμένος μουσικά και καταρτισμένος απ’ όταν ήταν 18 ετών, από το 1964 δηλαδή που μετακόμισε στη Γαλλία και σπούδασε μαθηματικά και μουσικό αυτοματισμό. Κι όταν το 1969 επέστρεψε στην Ελλάδα κι άρχισε να μελετά σε βάθος τη βυζαντινή παράδοση, μ’ αυτές ακριβώς τις επιρροές του έμελλε να μπολιάσει τους πρώτους δίσκους του λίγα χρόνια μετά. Εκτός της Ορχήστρας Παλαιών Παραδοσιακών και Πρωτότυπων Οργάνων, γέννημα του ήταν και η μετεξέλιξη της, η 17μελής Ορχήστρα λεπτών οργάνων αρχαίου και βυζαντινού ρεπερτορίου, η οποία διατηρήθηκε για αρκετό καιρό με χορηγίες της Τράπεζας Μακεδονίας – Θράκης. Ο ίδιος ο Χάλαρης, άλλωστε, είχε ξοδέψει όλους τους κόπους μιας ζωής στην συλλογή και αποκρυπτογράφηση χειρόγραφων της μεσαιωνικής βυζαντινής περιόδου. Μία άλλη ξεχωριστή του δραστηριότητα ήταν και η ίδρυση ενός μουσείου αρχαίων και βυζαντινών οργάνων, πολλά από τα οποία ανασκεύαζε ο ίδιος βάσει διαθέσιμων πηγών από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Έτσι, το Μουσείο Αρχαίων Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μουσικών Οργάνων άνοιξε για πρώτη φορά τις πόρτες του στην Οία της Σαντορίνης, τον Οκτώβριο του 2010 με εκθέματα τα δημιουργήματα από τη συλλογή του Χάλαρη. 

Ο Χριστόδουλος Χάλαρης ζούσε μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας. Στη Γαλλία είχε μετατρέψει έναν παλιό μύλο σε προσωπικό του χώρο, σπίτι, ησυχαστήριο, στούντιο και ατελιέ. Εκεί έβρισκε το χρόνο και όλη τη διάθεση να ασχοληθεί ποικιλοτρόπως με ότι αγάπησε περισσότερο στη ζωή του: Τη μελέτη της βυζαντινής μουσικής. Ήταν γνωστό σε στενό κύκλο πως τα τελευταία χρόνια πάλευε με τον καρκίνο, απ’ τον οποίο τελικά νικήθηκε τα ξημερώματα στην ηλικία των 72 ετών. Αφήνει πίσω του τη χήρα του, Ελένη, την κόρη τους, Άννα, και έναν γιο από τον πρώτο του γάμο, τον Σπύρο, δεξιοτέχνη στο κανονάκι. Το κενό που αφήνει είναι δυσαναπλήρωτο σε εποχές που το μέτρο έχει χαθεί και ο κάθε επίδοξος τραγουδοποιός χρήζεται «συνθέτης». Ο Χριστόδουλος Χάλαρης ήταν Συνθέτης με όλη την έννοια της λέξεως και ένας αυτόφωτος, ευφυής, πολυπράγμων και ολοκληρωμένος καλλιτέχνης. Η ελληνική μουσική είναι από σήμερα φτωχότερη και αυτό δεν είναι καθόλου σχήμα λόγου. Δυστυχώς!

* Η κηδεία του Χριστόδουλου Χάλαρη θα γίνει το Σάββατο 2 Φεβρουαρίου στις 13.00 από το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών