Οιδίποδας, το πρώτο crime story

Πολλές θεατρικές παραδόσεις έδειξαν πως το ύψος είναι ο καθρέφτης του βάθους αλλά καμία με την ενάργεια της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Πολλοί δραματουργοί διατύπωσαν το αξίωμα πως η συντριπτική πτώση προϋποθέτει θριαμβική πτήση αλλά κανένας με την αλγεβρική καθαρότητα του Σοφοκλή. Πολλοί βασιλιάδες ανέβηκαν στο ιστορικό στερέωμα με επινίκια ιαχή κι έπεσαν με παταγώδη σιωπή αλλά κανένας σαν το ανυπέρβλητο μυθικό τους πρότυπο, τον Οιδίποδα Τύραννο.

Τα πάθη του είναι πασίγνωστα. Μεγαλώνει σαν γιος του βασιλικού ζεύγους της Κορίνθου, του Πόλυβου και της Μερόπης, ωσότου από το στόμα ενός μεθυσμένου αμφισβητείται η καταγωγή του. Σπεύδοντας στο μαντείο των Δελφών για την αλήθεια, μαθαίνει πως θα γίνει φονιάς του πατέρα κι ομόκλινος της μάνας του. Τρέχει μακριά απ’ τους θετούς γονείς του για να γλιτώσει απ’ τον ανόσιο χρησμό, αλλά δεν καταφέρνει παρά μόνο να τον επιβεβαιώσει: σκοτώνει τον βασιλιά των Θηβών Λάιο, τον πραγματικό πατέρα του, στο τρίστρατο που συναντά τη μοίρα του, κοιμάται με τη χήρα του, τη βασίλισσα μάνα του, κάνει μαζί της παιδιά που είναι κι αδέρφια του. Ο Οιδίπους ανεβαίνει στον θρόνο των Θηβών επειδή λύνοντας το διαβόητο αίνιγμα της Σφίγγας έσωσε την πόλη από την τερατώδη εξουσία της. Το αίνιγμα της δικής του ταυτότητας όμως παραμένει ανεπίλυτο ώσπου βαριά λοιμική κι ασίγαστο θανατικό χτυπούν τη χώρα. Τώρα τα κεκρυμμένα κι ανεπίγνωστα εγκλήματα θα βγουν στην επιφάνεια και ο ανίερος βασιλιάς που ψάχνει και ρωτά για τον υπαίτιο του κακού θα δει το ανακριτικό του δάχτυλο να γυρίζει ανελέητα στο ίδιο του το στήθος.

Λιγοστές οι απώλειες

Μια παράσταση του Οιδίποδα αποτελεί ύψιστη δοκιμασία για κάθε σκηνοθέτη και ο Σίμος Κακάλας αντεπεξήλθε σε όλα τα προβλήματα του εγχειρήματός του με λιγοστές απώλειες. Ο Φρόιντ βρήκε σ’ αυτή την τραγωδία τον πυρήνα του ομώνυμου συμπλέγματος, οι ανθρωπολόγοι τη θεωρούν συμπύκνωση όλων των αρχαϊκών ταμπού απέναντι στο μίασμα και τα εξιλαστήρια θύματά του, ενώ οι λάτρεις του αστυνομικού μυθιστορήματος διακρίνουν στην πυρετώδη της πλοκή τις απαρχές του σύγχρονου crime story. Το έργο του Σοφοκλή εντούτοις, ενώ περιέχει αυτά και άλλα εναύσματα, τα ξεπερνά κατά πολύ και προς όλες τις κατευθύνσεις με τη μοναδικότητά του. Ετσι ο σκηνοθέτης αντί να χαθεί στον λαβύρινθο ποικιλότροπων προσεγγίσεων, εμπιστεύτηκε τη σοφή οικονομία που απορρέει από το ίδιο το έργο και μετέδωσε στους συνεργάτες του το αίτημά της επιστρατεύοντας τη δραματουργική επεξεργασία της Ελενας Τριανταφυλλοπούλου.

Παράδοση και νεωτερικότητα

Αξιοποίησε στο έπακρο τη λιτή σκηνογραφική γεωμετρία και την αυστηρή ενδυματική πρόταση του Γιάννη Κατρανίτσα, μοναδική αστοχία της οποίας ήταν το κοστούμι του Οιδίποδα (που παρέπεμπε περισσότερο σε κοσμικό βαρόνο της νύχτας παρά στο ηγεμονικό ανάστημα ενός βασιλιά) και ενέταξε στο ύφος της παράστασης τους αδρούς φωτιστικούς μετατονισμούς του Αλέκου Γιάνναρου. Επέλεξε την πλαστικής δεινότητας απόδοση του Γιώργου Μπλάνα και αξιοποίησε τις συντμήσεις του μεταφραστή για να επιταχύνει την εξέλιξη της δράσης και να κορυφώσει την εναγώνια προσμονή του θεατή. Με την πηγαία και βαθύρριζη μουσική συνδρομή του Φώτη Σιώτα έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην τελετουργική διάσταση του χορού και βρήκε αντάξια συνεργό τη Σοφία Πάσχου, που ενέπνευσε στην κίνησή του τα αντιφατικά σκιρτήματα επιφυλακτικότητας, συμπάθειας και άπωσης προς τα παθήματα του κεντρικού ήρωα. Ενίσχυσε την ομαδικότητα του θιάσου ανελκύοντας, με μια συμβολική χειρονομία ισονομίας, τους ηθοποιούς από τα σπλάχνα του και τους φόρεσε τις άριστα σχεδιασμένες μάσκες της Μάρθας Φωκά, αλλά περιόρισε τη χρήση τους στα μέλη του χορού ενώ παράλληλα οι κεντρικοί χαρακτήρες του έργου αποκαλύπτονται παίζοντας με γυμνό πρόσωπο. Μ’ αυτήν τη συνδυαστική λειτουργία πάτησε με το ένα πόδι στην αρχαία παράδοση της σωματικής ενότητας και με το άλλο στη νεωτερικότητα, που προσδίδει ειδικό βάρος στην ατομική έκφραση των δρώντων προσώπων. Κινούμενος στην ίδια αισθητική γραμμή ανέταξε στον ξεχωριστό λόγο των πρωταγωνιστών τη συνεκφώνηση των χορικών. Επιλογή με κάποια προβλήματα ευκρινούς ακρόασης καθώς η επιτυχής συνεκφώνηση απαιτεί άρτιο συγχρονισμό και σαφή προτεραιότητα του στακάτου ρυθμού έναντι της μελωδίας που εδώ κατά τόπους υπερχείλιζε.

Τα υποκριτικά μεγέθη

Ο αιμομίκτης και πατροκτόνος βασιλιάς είναι ο απόλυτος πρωταγωνιστής αυτής της τραγωδίας και ο σκηνοθέτης που καλείται να την ανεβάσει οφείλει να εξασφαλίσει το ανάλογο υποκριτικό μέγεθος. Ο Σίμος Κακάλας το βρήκε στο πρόσωπο του Γιάννη Στάνκογλου. Βαρύς και επιβλητικός αλλά όχι απρόσιτος, δεσπόζει επί σκηνής ώσπου σταδιακά απογυμνώνεται από το κύρος του και πριν πέσει στο βάραθρο κατεβαίνει με σπαρακτική αμεσότητα ένα ένα τα σκαλοπάτια της αποκαλυπτήριας αυτοσυντριβής του. Το υποκριτικό επιτελείο της παράστασης συμπληρώνουν η Μαριλίτα Λαμπροπούλου (Ιοκάστη) πειστική ως αδύναμη γυναίκα μα ανεπαρκής ως βασίλισσα, ο Γιάννης Νταλιάνης (Κρέων) με τη σταθερότητα του αδίκως κατηγορούμενου, ο Χρήστος Μαλάκης (Τειρεσίας) με περίσσεια θάρρους αλλά έλλειμμα ιερατικότητας, ο Γιώργος Αμούτζας (Αγγελος) με την επιβαλλόμενη από τον ρόλο του λαϊκότροπη αφέλεια, ο Πανάγος Ιωακείμ (Βοσκός) με την έμφοβη υποχωρητικότητα του ανθρώπου που αναγκάζεται να μιλήσει για όσα δεν θέλει και ο ίδιος ο Σίμος Κακάλας (Εξάγγελος), που μεταφέρει αμείωτο στον θεατή το ρίγος από την αυτοκτονία της Ιοκάστης και την αυτοτύφλωση του Οιδίποδα, επισφραγίζοντας μια παράσταση υψηλής αισθητικής ποιότητας.