Η φωνή της φαβέλας ακούγεται δυνατά στη Βραζιλία

Καθώς ο ημερήσιος απολογισμός θανάτων από τη νόσο Covid-19 στη Βραζιλία αυξάνεται ραγδαία το τελευταίο διάστημα η  χώρα μπαίνει σε μια μεγάλη υγειονομική κρίση που (όπως παντού στον κόσμο) φέρνει στην επιφάνεια μία κοινωνική πραγματικότητα που ξεχειλίζει από αντιθέσεις και ανισότητες.

Στις φαβέλες της Βραζιλίας οι άνθρωποι στρέφονται στην αυτοοργάνωση και στις συλλογικές δομές δημιουργώντας ιατρεία, κοινωνικές κουζίνες και δίκτυα πληροφόρησης για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της πανδημίας. Επιτροπές μοιράζουν πληροφοριακό υλικό, συγκεντρώνουν τρόφιμα και συντονίζουν το μοίρασμα τους. Ο Ζαΐρ Μπολσονάρο  επιδιώκει να αποσπάσει κοινωνική συναίνεση και να αυξήσει το πολιτικό του κεφάλαιο, ωστόσο η διαχείριση της πανδημίας και η σκληρή στάση που έχει κρατήσει όλους αυτούς τους μήνες έχει ξεσηκώσει ισχυρές αντιστάσεις και διαμαρτυρίες.

Τι συμβαίνει με τους «αόρατους» που ζουν μόνιμα σε συνθήκες εργασιακής επισφάλειας και παραμένουν αποκλεισμένοι από τις κυρίαρχες πολιτικές; Ο ακτιβιστής Gilson Rodrigues σε συνέντευξη του στην εφημερίδα Guardian ανέφερε: «Η λέξη φαβέλα απουσιάζει από την επικοινωνιακή στρατηγική της κυβέρνησης. Είναι σαν να μην είμαστε Βραζιλιάνοι και δεν είμαστε», τόνισε χαρακτηριστικά.

Οι φαβέλες γονατίζουν από τις ασθένειες και την ανεργία

Μέσα στις φαβέλες, εκεί που τα μάτια των ισχυρών δεν στρέφονται σχεδόν ποτέ (εκτός αν πρόκειται να τις επισκεφθεί κάποιος celebrity) έχουν αναδυθεί και αναπτυχθεί πολλές συλλογικές και αυτοοργανωμένες πρωτοβουλίες  για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της νόσου. Η πολιτική της κυβέρνησης αποτελεί συνέχεια των βαθύτερων κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων που έχουν διαμορφωθεί μέσα από τις κυβερνητικές πρακτικές  εδώ και πολλές δεκαετίες. Οι δράσεις που αναπτύσσονται από τη βάση και τα ελάχιστα μέτρα στήριξης που έχουν εγκριθεί από την κυβέρνηση δεν αρκούν για να συγκαλύψουν μία κοινωνική πραγματικότητα που γίνεται όλο και πιο επίμονη καθρεφτίζοντας βαθιές αντιθέσεις.

Οι έντονες κοινωνικοοικονομικές ανισότητες συνδέονται με την υγεία του πληθυσμού και τις ασθένειες όπως η φυματίωση και πριν από την εμφάνιση της Covid 19. Για παράδειγμα, η Rocinha, η μεγαλύτερη φαβέλα στο Ρίο ντε Τζανέιρο έχει ετήσιο ποσοστό φυματίωσης πέντε φορές υψηλότερο από τον μέσο όρο της πόλης. Τα υπάρχοντα στοιχεία για τον αριθμό των θανάτων από την COVID-19 δείχνουν ότι το ποσοστό θνησιμότητας είναι σημαντικά υψηλότερο στις περιοχές χαμηλού εισοδήματος των μεγαλύτερων πόλεων της Βραζιλίας. Ασθένειες όπως ο διαβήτης, οι καρδιακές νόσοι και οι καρκίνοι παίρνουν πολύ πιο μεγάλες διαστάσεις ανάμεσα στους φτωχούς πληθυσμούς.

Το κόκκινο του τούβλου και το καφέ της άμμου

Οι ανισότητες αναπαράγονται  και μέσα στις φαβέλες όπως μαρτυράει η αρχιτεκτονική των σπιτιών. Ενώ ορισμένες κατοικίες είναι κατασκευασμένες από τούβλα και κονίαμα, οι πιο πρόσφατες κατασκευές περιλαμβάνουν λιγότερο ανθεκτικά υλικά και βρίσκονται σε απότομες πλαγιές. Οι lajes  (επίπεδες στέγες των σπιτιών στις φαβέλες) παρέχουν τη δυνατότητα στους κατοίκους να κοινωνικοποιούνται και να «διευρύνουν» τον χώρο που έχουν στη διάθεση τους. Για τους λιγότερο προνομιούχους, οι πολυσύχναστοι δρόμοι είναι το μοναδικό μέρος στο οποίο μπορούν να καταφύγουν για να περάσουν τον χρόνο τους. Οι κατοικίες στις φαβέλες είναι χτισμένες τυχαία και άναρχα σε ακανόνιστα δίκτυα και στενούς ανώμαλους δρόμους. Οι ταράτσες των σπιτιών συνήθως αποδίδονται σε δημόσια χρήση για κοινωνικές δραστηριότητες. Τα χρώματα που κυριαρχούν είναι το κόκκινο του τούβλου, το γκρι του μπετόν και το καφέ της άμμου, σε συνδυασμό με την πολύχρωμη παράδοση που συναντάται στην κουλτούρα της Βραζιλίας.  Στις φαβέλες, η πλειονότητα των αυτοαπασχολούμενων και των υπαλλήλων δεν έχουν την επιλογή να εργάζονται από το σπίτι. Όσοι δεν έχουν χάσει ακόμη τις δουλειές τους, μετακινούνται αναγκαστικά με τις δημόσιες συγκοινωνίες.  Είναι εμφανές ότι οι υλικοί πόροι και οι οικονομικές ευκαιρίες δεν ευνοούν τους πιο αδύναμους που καταφεύγουν σε άλλες λύσεις για να επιβιώσουν.

Η ανθεκτικότητα, η φαντασία και η επινοητικότητα στην εύρεση εργασίας παρουσιάζονται επικοινωνιακά ως «μικρές οάσεις» μέσα στην κόλαση, ωστόσο είναι οι ανισότητες που γενούν αυτά τα χαρακτηριστικά και οι συνθήκες ζωής που χτίζονται πάνω στους αποκλεισμούς. Οι «άορατοι» ποτέ δεν απολάμβαναν ζωές με εργασιακά δικαιώματα και πρόσβαση στις κοινωνικές  παροχές. Οι ανάγκες τους παραμένουν διαχρονικά η υδροδότηση, η παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, η πλακόστρωση των δρόμων και η δημιουργία σύγχρονων αποχετευτικών δικτύων.  Το γεγονός ότι ζουν εδώ και αρκετές δεκαετίες στις παραγκουπόλεις (παρ’ όλο που έχουν γίνει ανά διαστήματα προσπάθειες εκτοπισμού τους) δεν είναι τυχαίο. Οι επίσημες πολιτικές και οι κάτοικοι των πόλεων «επέτρεψαν» στον κόσμο να εγκατασταθεί στους πρόχειρους οικισμούς  για να χτιστεί ένα ρευστό και επισφαλές εργατικό δυναμικό. Καμαριέρες, καθαριστές, μικροπωλητές, οδηγοί και εργάτες στα εργοστάσια κάλυπταν τις ανάγκες των πιο προνομιούχων.

Επιστρέφοντας στη συνθήκη του κορονοϊού, το ερευνητικό ινστιτούτο Locomotiva του Σάο Πάολο  διαπίστωσε ότι το 80% των κατοίκων στις φαβέλες έχει ήδη χάσει  σημαντικό εισόδημα λόγω της πανδημίας, ενώ οι μισοί κάτοικοι δήλωσαν ότι είχαν απόθεμα σε τρόφιμα μόνο για μια εβδομάδα ακόμη. Το 92% των γυναικών με παιδιά ανέφεραν ότι εάν αυτή η κατάσταση συνεχιστεί,  σύντομα δεν θα έχουν ούτε φαγητό για τις οικογένειες τους. «Ζούμε εννέα άτομα σε αυτό το σπίτι και εγώ έχω επτά παιδιά. Ο σύζυγος μου μόλις απολύθηκε και η κατάσταση μας διαρκώς χειροτερεύει. Κατάφερα να πάρω ένα καλάθι με φαγητό σήμερα, αλλά δεν ξέρω τι θα μας συμβεί αύριο», τόνισε η Raniele Batista σε συνέντευξη που παραχώρησε στην εφημερίδα Guardian.

Αυτοοργάνωση και δομές πληρόφορησης

Οι επίσημες πολιτικές για τη διαχείριση της πανδημίας  ανάγκασαν τους αποκλεισμένους στη Βραζιλία να αυτοοργανωθούν και να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Οι τοπικές πρωτοβουλίες βασίστηκαν σε προϋπάρχοντα δίκτυα κοινωνικών οργανώσεων και συλλογικών δράσεων μέσα στις φαβέλες. Αρκετές πρωτοβουλίες επικεντρώθηκαν στην καταπολέμηση της διάδοσης ψευδών ειδήσεων και τοποθέτησαν σε κεντρικά σημεία πινακίδες που υπενθύμιζαν στους κατοίκους να ακολουθούν τις οδηγίες των επιστημόνων. Οι διαδικτυακές πρωτοβουλίες όπως το «Favelas Contra» είχαν σκοπό να μεταδώσουν έγκυρες πληροφορίες για τον ιό, την εξάπλωση και τον σωστό τρόπο πρόληψης.  Κάποιοι ιστότοποι crowdfunding κατάφεραν να χρηματοδοτήσουν μία σειρά τοπικών έργων για τη βελτίωση της καθημερινότητας του πληθυσμού. Συλλογικότητες και οργανώσεις ανέλαβαν τη διανομή καλαθιών τροφίμων και ειδών υγιεινής  από μικρά καταστήματα για να ενισχύσουν παράλληλα και την τοπική οικονομία. Οι κάτοικοι στις φαβέλες δημιούργησαν κοινόχρηστες κουζίνες, αυτοσχέδια ιατρεία και δομές πληροφόρησης.

Η επιβίωση όμως δεν είναι ζήτημα ανθεκτικότητας ή επιμονής. Οι ανισότητες που εκτείνονται πέρα από την πανδημία είναι αυτές που ζητούν επίμονα απαντήσεις. Η φωνή της φαβέλας ακούγεται δυνατά και γεννάει σχέσεις και περιεχόμενα για έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης της ζωής όσο οι νεοφιλελεύθερες αφηγήσεις περιμένουν μάταια το «μαγικό» χέρι της αγοράς να βγάλει το φίδι από την τρύπα.