Blackmail state: Η πολιτική εργαλειοποίηση της διαφθοράς και το υβριδικό πολιτικό σύστημα

Υπάρχει ένας όρος στην πολιτική επιστήμη που δεν έχει δει ιδιαίτερη χρήση τα τελευταία δέκα χρόνια. Ο όρος αυτός είναι το “blackmail state” – στα ελληνικά μπορεί να αποδοθεί ως εκβιαστικό κράτος – και γνώρισε μια σύντομη άνθιση στο πλαίσιο των λεγόμενων “μετασοβιετικών μελετών” (postsoviet studies). O τομέας δημιουργήθηκε, όπως δηλώνει και το όνομα, μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, όταν η πολιτική επιστήμη ως επιστημονικός κλάδος προσπαθούσε να κατανοήσει και να προβλέψει τι μέλει γενέσθαι με τις νέες δημοκρατίες του πρώην ανατολικού μπλοκ.

Το νέο ανεξάρτητο Ουκρανικό κράτος ήταν μια ιδιάζουσα περίπτωση. Οι αργές μεταρρυθμιστικές διαδικασίες και η δυσκολία μετάβασης σε ένα νέο πολιτικό και οικονομικό μοντέλο, μεσούσης μιας οικονομικής κρίσης, δημιούργησαν τριγμούς στο πολιτικό σύστημα. Τους τριγμούς αυτούς εκμεταλλεύθηκε ο Leonid Kuchma, ο οποίος το 1994 εκλέχθηκε πρωθυπουργός του νεοϊδρυθέντος κράτους, και πολύ σύντομα άρχισε μια οργανωμένη προσπάθεια ισχυροποίησης της εκτελεστικής εξουσίας και απόσπασης ισχύος από τη πανίσχυρη βουλή, χρησιμοποιώντας αρκετές φορές μη θεσμικά μέσα (όπως την απειλή ενός δημοψηφίσματος, το οποίο δεν προβλεπόταν από το ισχύον σύνταγμα).

Έχοντας πολύ σύντομα βρεθεί στη θέση να κρατά de facto τους μοχλούς της εξουσίας, η πολιτική του καθεστώτος Kuchma μπορεί να συνοψιστεί στη φράση “machine politics”, στη μετατροπή δηλαδή του κρατικού μηχανισμού σε μια τεράστια “μηχανή” συλλογής ψήφων με κύρια εργαλεία τις πελατειακές σχέσεις, την επιλεκτική επιβολή του νόμου και τις στενές σχέσεις οικονομίας και πολιτικής. (Φυσικά δεν υπάρχει χώρα που να μην εκδηλώνει σε κάποιο βαθμό τέτοια φαινόμενα. Η βασική διαφορά από τις φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι ο βαθμός και το εύρος ενσωμάτωσης των πρακτικών αυτών στο πολιτικό σύστημα.)

Ένας ακόμα σημαντικός πυλώνας του καθεστώτος Kuchma ήταν τα ΜΜΕ. Τα περισσότερα ανήκαν σε ολιγάρχες φίλα προσκείμενους στην κυβέρνηση με σχέσεις οικονομικής εξάρτησης μέσω φωτογραφικών φοροελαφρύνσεων και επιδοτήσεων. Η στάση των ΜΜΕ μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: ο πρόεδρος και ο πρωθυπουργός (ο Kuchma κατά καιρούς έχει κρατήσει και τις δυο θέσεις) δεν κατακρίνεται ποτέ, και παρουσιάζεται μια επίπλαστη εικόνα πολυφωνίας, ενώ στη πραγματικότητα προωθείται συστηματικά κυβερνητική προπαγάνδα. 

Αυτές οι εξελίξεις άρχισαν να ανησυχούν σοβαρά τους αναλυτές που παρακολουθούσαν τη χώρα. Στις μελέτες εκδημοκρατισμού υπάρχουν χονδρικά δύο σχολές σκέψης όταν παρατηρούνται τέτοια φαινόμενα: η πρώτη είναι αυτή του καθυστερημένου εκδημοκρατισμού, με τον Kuchma – και τον κάθε Kuchma – να είναι μια τροχοπέδη στη διαδικασία εκδημοκρατισμού μιας χώρας. Η άλλη, πιο απαισιόδοξη άποψη, είναι εκείνη που υποστηρίζει ότι ένα πολιτικό σύστημα μπορεί να είναι σταθερό και να αναπαράγεται υιοθετώντας χαρακτηριστικά τόσο δημοκρατικών όσο και αυταρχικών καθεστώτων (για παράδειγμα, με τη διενέργεια εκλογών χωρίς ιδιαίτερες παρατυπίες αλλά με εκτεταμένες στρατηγικές επηρεασμού της επιλογής της ψήφου πολύ πριν ο ψηφοφόρος μπει στο παραβάν). Τέτοια πολιτικά συστήματα ονομάζονται υβριδικά ακριβώς λόγω του συνδυασμού δημοκρατικών και αυταρχικών χαρακτηριστικών.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό του τρόπου λειτουργίας των machine politics στην περίπτωση της Ουκρανίας του Kuchma είναι η πολιτική εργαλειοποίηση της διαφθοράς. Σε μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας, η εκτεταμένη διαφθορά σε ένα πολιτικό σύστημα θεωρείται σημάδι αδυναμίας του κράτους. Παρ’ όλα αυτά, ο K. Darden στο άρθρο του Blackmail as a tool of state domination: Ukraine under Kuchma υποστηρίζει ότι η διαφθορά μπορεί να είναι ένας ακόμα τρόπος άσκησης εξουσίας και ένα εργαλείο άσκησης επιρροής πάνω στους πανίσχυρους ολιγάρχες – κομματικών ελίτ επί κομμουνισμού που απέκτησαν τεράστιο πλούτο και πολιτική επιρροή στο χάος της διάλυσης της ΕΣΣΔ – σε ένα πολιτικό σύστημα. Σε αυτή την εργαλειοποίηση βασίστηκε και η ανάδυση του “blackmail state” – ένας όρος που έχει χρησιμοποιηθεί σχεδόν αποκλειστικά στη περίπτωση της Ουκρανίας – , μιας οργανωμένης δηλαδή χρήσης του εκβιασμού ως μοχλού άσκησης πίεσης.

Το blackmail state πατάει σε δύο πυλώνες: ο πρώτος είναι αυτός του kompromat – δηλαδή στη συγκέντρωση πληροφοριών για παραβάσεις του νόμου και διαφθορά – και της χρήσης του ως εργαλείου εκβιασμού, για τις ελίτ, και στη δημιουργία ενός χαοτικού ρυθμιστικού πλαισίου για τον υπόλοιπο πληθυσμό, που καθιστά σχεδόν αδύνατη τη μη παράβαση του νόμου με κάποιο τρόπο στη πορεία της καθημερινότητας. Και με τις δύο αυτές μεθόδους συνδέεται η επιλεκτική εφαρμογή του νόμου, που καθιστά δυνατές τις απειλές ότι, για παράδειγμα, θα γίνουν έφοδοι από την εφορία σε μια επιχείρηση αν οι υπάλληλοι της δεν δώσουν ένα συγκεκριμένο ποσοστό ψήφων στον Kuchma. Το blackmail state μπορεί να συνοψιστεί ως νόμος για τους εχθρούς και προστασία από αυτόν για τους φίλους. Ο αναλυτής M. Riabchuk έχει χαρακτηρίσει τέτοια πολιτικά συστήματα “δημοκρατίες Ποτέμκιν” αφού πληρούν τις τυπικές προϋποθέσεις μιας δημοκρατίας αλλά στη πράξη λειτουργούν με τρόπους αντίστοιχους ενός αυταρχικού συστήματος.

Η σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα σε καμία περίπτωση δεν είναι ίδια με την κατάσταση της Ουκρανίας στη δεκαετία του ’90 – μεταξύ των δύο κοινωνικοπολιτικών συνθηκών υπάρχουν χαώδεις διαφορές. Παρ’ όλα αυτά, οι έννοιες του blackmail state και του υβριδικού πολιτικού συστήματος φαίνεται ότι αρχίζουν να γίνονται χρήσιμα εργαλεία για την ανάλυση του πολιτικού και μιντιακού συστήματος στην Ελλάδα του 2021. Το πολιτικό σύστημα σήμερα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως χούντα, αλλά η επιλεκτική εφαρμογή των νόμων, η συγκέντρωση των ΜΜΕ στα χέρια ελάχιστων, φιλικών στη κυβέρνηση, οικονομικών παραγόντων και η συνακόλουθη μείωση της πολυφωνίας, είναι σημάδια που πρέπει να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου ότι οδεύουμε προς ένα υβριδικό πολιτικό σύστημα.     

Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην κατηγορία «Απόψεις» εκφράζουν τον/την συντάκτη/τριά τους και οι θέσεις δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του koutipandoras.gr