Χάρης Θεοδωρέλης-Ρήγας στο koutipandoras.gr: "Η γλυκιά Σταμπούλ στενάζει κάτω από το ζυγό των μαζικών κατασκευαστικών έργων"

Ο Χάρης Θεοδωρέλης-Ρήγας είναι ένας από τους συνιδρυτές του ελληνοτουρκικού εκδοτικού οίκου Ιστός, ο οποίος εδρεύει και δραστηριοποιείται –με τουρκόφωνες και ελληνόφωνες εκδόσεις– στην Κωνσταντινούπολη. Μια συζήτηση, λοιπόν, μαζί του δεν μπορούσε παρά να αρχίσει από τη βιβλιοπαραγωγή του Ιστού και να καταλήξει στο «φαινόμενο Ερντογάν». 

Πώς ένας Έλληνας με σπουδές στην Οξφόρδη αποφασίζει να γίνει Ρωμιός της Πόλης;

Το τι κάνει τον Έλληνα, τον Ρωμιό, τον Τούρκο ή τον «Οξφορδιανό» είναι πολύ μεγάλη κουβέντα, που σίγουρα δεν μπορούμε να κάνουμε εδώ. Πιστεύω, πάντως, ότι τίποτε από όλα αυτά δεν γεννιέσαι, αλλά γίνεσαι, εάν και εφόσον το επιθυμείς από καρδιάς. Στην Οξφόρδη καλλιέργησα μια βαθιά αγάπη για την κλασική αρχαιότητα, απαλλαγμένη από κάθε είδους εθνικισμό, και αυτό ακριβώς, το να αγαπάς το ωραίο πέρα από εθνικιστικά στεγανά, κουβάλησα στις αποσκευές μου όταν έφτασα στην Τουρκία. Εδώ αγάπησα με πάθος την Πόλη και την ιστορία της, είχα την τύχη να διδάξω Αρχαία και Λατινικά σε Τούρκους φοιτητές, να συνεισφέρω στην αναβίωση της εγχώριας ρεμπέτικης παράδοσης παίζοντας μπουζούκι, να συμβάλλω στην ίδρυση των εκδόσεων Ιστός. Στην Πόλη ριζοσπαστικοποιήθηκα πολιτικά: βλέποντας καθαρά τον εθνικισμό, τη μισαλλοδοξία και την κοινωνικά ανισότητα στον «Άλλο», ως εξωτερικός παρατηρητής, κατάφερα να τα διαγνώσω καλύτερα στα «καθ’ ημάς».

Μπορείς να ανακαλέσεις στη μνήμη σου το ταξίδι σου στην Κωνσταντινούπολη που σε έπεισε να αφήσεις την Αθήνα και να μετεγκατασταθείς εκεί;

Τρείς παρατηρήσεις μού έκαναν πραγματικά εντύπωση στο πρώτο μου ταξίδι στην Πόλη το 2006: το πλήθος των νέων ανθρώπων που κυκλοφορούσαν στο δρόμο, η χαώδης ετερογένεια του κοινωνικού και αστικού τοπίου και μια αίσθηση κάτι ανεκπλήρωτου και εγκυμονούσας μελαγχολίας που αργότερα έμαθα ότι οι Τούρκοι αποκαλούν «hüzün». Θυμάμαι καθαρά στην πρώτη επίσκεψη στην Πόλη να στέκομαι σε μια προβλήτα της Γέφυρας του Γαλατά, να αγναντεύω την ασιατική πλευρά και στο βάθος τα νησιά και να αντισταθμίζω τις σκέψεις αυτές. Τότε ήταν που πήρα την απόφαση να εγκατασταθώ εδώ.

Βυζαντίς, Νέα Ρώμη, Κωνσταντινούπολη, Πόλη, Ισλαμπόλ, Κονσταντινίγε, Ιστάνμπουλ: πολλές ονομασίες στο πέρασμα του ιστορικού χρόνου, άλλα τόσα προσωπεία, όμως μήπως κάτω από αυτές τις διαφορές η εσωτερική ζωή της Πόλης κυλά αδιατάρακτα και ανεπηρέαστα από τις εξωτερικές επιφάσεις;

Μου φαίνεται ότι τόσο οι ιστορικοί όσο και αυτοί που ασχολούνται από μεράκι με την ιστορία πάσχουν συνήθως από δύο αντιδιαμετρικές εμμονές: την εμμονή της ιστορικής συνέχειας ή αυτή της ασυνέχειας. Οι περισσότεροι Έλληνες ιστορικοί διατυμπανίζουν την «αδιάρρηκτη συνέχεια από την κλασική αρχαιότητα», ενώ οι Τούρκοι ιστορικοί, ανάλογα με τις ιδεολογικές του καταβολές, ανάγουν με αντιεπιστημονικά κριτήρια την καταγωγή των σύγχρονων Τούρκων στους λαούς της Κεντρικής Ασίας ή τους Χετταίους (sic)! Υπάρχουν πράγματι κάποιες αξιοσημείωτες συνέχειες στην ιστορία της Πόλης. Αποτελούν μικρές ειρωνείες της Ιστορίας το ότι, για παράδειγμα, η αστυνομία της Πόλης χρησιμοποιεί ως σύμβολό της το δικέφαλο αετό, ότι το βυζαντινό Σκουτάριον, με τους στρατώνες του, το διαδέχθηκε το Οθωμανικό και σημερινό Üsküdar, με τους στρατώνες και τις στρατιωτικές σχολές του. Βρίσκω, όμως, κάπως ρομαντική την άποψη ότι «η εσωτερική ζωή κυλά αδιατάρακτα» σε μία Πόλη χιλιετηρίδων, η οποία έχει υποστεί δεκάδες πολιορκίες, πυρκαγιές, λοιμούς, «σεισμούς και καταποντισμούς» και εποικίσεις στη μακραίωνη ιστορία της. Η Πόλη πάντα άλλαζε και ενίοτε καταστρεφόταν. Και σίγουρα «αλλάζει» και μάλλον καταστρέφεται στην παρούσα ιστορική συγκυρία. Η «γλυκιά Σταμπούλ» στενάζει κάτω από το ζυγό των μαζικών κατασκευαστικών έργων.

Πότε και πώς πήρατε την απόφαση να ξεκινήσετε έναν ελληνοτουρκικό εκδοτικό οίκο στην Πόλη;

Η ιδέα του Ιστού γεννήθηκε το 2011 από μία κουβέντα του συνιδρυτή Γιώργου Μπενλίσοϊ με τον Πολίτη συγγραφέα και μεταφραστή Άρη Τσοκώνα. Ο Γιώργος κατάφερε να φέρει σε στενή επικοινωνία τους έξι υπόλοιπους συνιδρυτές του Ιστού (τρεις Ρωμιούς, δύο Έλληνες και έναν Τούρκο). Πέρα από μία κοινή αντίληψη για το βιβλίο ως αγαθό, αυτό που τελικά μας ένωσε στο εγχείρημά μας ήταν το πάθος για την Πόλη και την ιστορία της πέρα από εθνικιστικές αξιώσεις. Συγχρόνως η πεποίθηση ότι υπάρχει βιώσιμο μέλλον για τη Ρωμιοσύνη της Πόλης, εφόσον εξασφαλιστούν κάποιες προϋποθέσεις: α) Η Ρωμιοσύνη να βγει από το «βαθύ πνευματικό της ύπνο» και να αρχίσει να παράγει εκ νέου δικό της πολιτισμό, β) η τουρκική κοινωνία να αναγνωρίσει τη ρωμαίικη κουλτούρα ως κομμάτι της δικιάς της πολιτιστικής κληρονομιάς και, ως τέτοιας, άξιας προστασίας και γ) ότι αυτό μπορεί να προκύψει μόνο ως προϊόν ζύμωσης μεταξύ Ελλαδιτών και Ρωμιών με άλλα κομμάτια της ευρύτερης τουρκικής κοινωνίας.

Ποια αντιμετώπιση είχατε –τόσο από την τοπική κοινωνία όσο και από το επίσημο τουρκικό κράτος– όταν βρεθήκατε στο στάδιο της υλοποίησης της απόφασής σας;

Από πλευράς κρατικής γραφειοκρατίας δεν αντιμετωπίσαμε καμία δυσκολία. Τα πρακτικά εμπόδια παραμένουν όμως σοβαρά. Στην Τουρκία των 2.000-4.000 ελληνόφωνων, από τους οποίους ζήτημα αν το 20% διατηρούν σταθερή σχέση με το βιβλίο, καταλαβαίνετε πόσο οικονομικά ασύμφορο είναι να εκδίδει κανείς τίτλους στα ελληνικά. Ως ανεξάρτητη, ιδιωτική πρωτοβουλία, μακριά από κρατικές και μη επιχορηγήσεις, έπρεπε να εξασφαλίσουμε την οικονομική βιωσιμότητα του εγχειρήματος. Έτσι, οι τουρκόγλωσσες εκδόσεις μας για την Πόλη και τον ελληνισμό καταλήγουν ουσιαστικά να «χρηματοδοτούν» τις ελληνόγλωσσες, οι οποίες έχουν τεράστια συμβολική σημασία για τον Ιστό. Δεύτερο σημαντικό πρόβλημα, η μεγάλη λειψανδρία δοκιμασμένων μεταφραστών από μία γλώσσα στην άλλη. Σε κάποιο βαθμό πετύχαμε να φέρουμε κοντά τους μετρημένους στα δάκτυλα επαγγελματίες μεταφραστές και, συγχρόνως, μέσω εργαστηρίων και ημερίδων, να συμβάλλουμε στην εξέλιξη μιας νέας γενιάς μεταφραστών.

Με ποιον τρόπο ο Ιστός διεισδύει και παρεμβαίνει στην κοινωνία της Κωνσταντινούπολης;

Μια πραγματικά συγκινητική στιγμή για τον Ιστό ήταν όταν τα δύο πρώτα ελληνικά βιβλία μας, το «Αναβολές και Κατήφοροι» του Χρήστου Αναγνωστόπουλου και το «Διαδρομές στο Φανάρι, το Μπαλατά και τις Βλαχέρνες» του Αλέξανδρου Μασσαβέτα, βρέθηκαν μπροστά μπροστά στις βιτρίνες των μεγαλύτερων βιβλιοπωλείων της Πόλης, παραγκωνίζοντας τουρκόγλωσσες εκδόσεις πολύ μεγαλύτερων εκδοτικών οίκων. Πιστεύω ότι ήταν μια συμβολική κίνηση αποκατάστασης για της κατάφωρες αδικίες που δέχτηκε η ελληνική γλώσσα στην Τουρκία του προηγούμενου αιώνα. Η ύπαρξη ελληνικών βιβλίων, τυπωμένων στην Πόλη, στα τουρκικά βιβλιοπωλεία είναι, πιστεύω, ένα πρώτο βήμα στην κατεύθυνση της επαναφοράς της ελληνικής ως μιας από τις γλώσσες του δημόσιου χώρου στην Τουρκία.

Μπορείτε να μας μεταφέρετε μια εικόνα του πολιτικο-κοινωνικού τοπίου της Τουρκίας; Η αίσθηση που επικρατεί στην Ελλάδα είναι πως η πλειονότητα του κόσμου αντιτίθεται στην κυβέρνηση Ερντογάν, αίσθηση που σε κάθε εκλογική αναμέτρηση διαψεύδεται.

Δύσκολη ερώτηση! Εσείς θα μπορούσατε να δώσετε μια εικόνα της ελληνικής κοινωνίας σε τρεις γραμμές; Η τουρκική κοινωνία ίσως είναι πιο πολύπλοκη από την ελληνική. Υπάρχουν ακόμα σοβαρές ασυνέπειες, ερωτηματικά και άλυτα ζητήματα στην ιστορική της μνήμη και στην άρθρωση του δημόσιου λόγου. Υπάρχει, όμως, και γενναία διάθεση για αναθεώρηση του παρελθόντος από σημαντική μερίδα της, πράγμα που την καθιστά πιο δυναμική από την ελληνική. Και αυτό ακριβώς με γοήτευσε. Αν η Αθήνα του 2006 μου έδινε μια γενικότερη αίσθηση τέλματος, η Πόλη της ίδιας περιόδου ήταν μεστή από προκλήσεις.

Όσο για την κυβέρνηση Ερντογάν, πράγματι φουσκώνει το κύμα αντίστασης στις πολιτικές της. Δεν θεωρώ ότι οι εκλογικές αναμετρήσεις διαψεύδουν την αίσθηση αυτή. Μέχρι τις πρόσφατες δημοτικές εκλογές το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης αύξανε συνεχώς τα ποσοστά του. Στις εκλογές αυτές, για πρώτη φορά εδώ και δέκα χρόνια, o αριθμός των ψήφων που έλαβαν αθροιστικά το δεύτερο (Ρεπουμπλικανικό) και το τρίτο κόμμα (Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης) υπερέβη αυτών που έλαβε το κυβερνών κόμμα, που διατήρησε με διαφορά μερικών χιλιάδων ψήφων τους πλέον σημαντικούς νομούς της Άγκυρας και της Αττάλειας. Το μεγάλο στοίχημα θα είναι φυσικά οι προεδρικές εκλογές τον Αύγουστο, στις οποίες τα δύο μεγάλα κόμματα της αντιπολίτευσης αντιτίθενται στην υποψηφιότητα Ερντογάν με κοινό υποψήφιο. Εξίσου σημαντικός παράγοντας είναι το πώς η κυβέρνηση Ερντογάν θα διαχειριστεί την ενδεχόμενη –και κατά πολλούς αναλυτές αναπόφευκτη– οικονομική κρίση. Και αυτό γιατί η οικονομική ανάπτυξη και σταθερότητα υποτίθεται ότι αποτελούν το δυνατό χαρτί του κυβερνώντος κόμματος στα μάτια των ψηφοφόρων του.

Συνέντευξη στους Παναγιώτη Φρούντζο, Κωνσταντίνο Καϊμάκη