Whistle-blowers: οι νέοι ήρωές μας

Του Σλαβόι Ζίζεκ

Όλοι θυμόμαστε το χαμογελαστό πρόσωπο του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα, γεμάτο ελπίδα και εμπιστοσύνη, όταν διατύπωσε το σύνθημα της πρώτης εκστρατείας του: «Ναι, μπορούμε!». Μπορούμε να απαλλαγούμε από τον κυνισμό της εποχής Μπους και να φέρουμε δικαιοσύνη και ευημερία στον αμερικανικό λαό.

Αλλά καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες συνεχίζουν τις μυστικές επιχειρήσεις και επεκτείνουν το δίκτυο πληροφοριών τους, κατασκοπεύοντας ακόμη και τους συμμάχους τους, μπορούμε να φανταστούμε τους διαδηλωτές να φωνάζουν στον Ομπάμα: «Πώς μπορείς να χρησιμοποιείς μη επανδρωμένα αεροσκάφη για δολοφονίες; Πώς μπορείς να κατασκοπεύεις τους συμμάχους μας;». Ο Ομπάμα τους κοιτά και μουρμουρίζει με ένα σαρδόνιο χαμόγελο: «Ναι, μπορούμε».

Ωστόσο, ένας τέτοιος απλός χαρακτηρισμός χάνει το σημαντικό σημείο. Η απειλή για την ελευθερία μας που αποκαλύφθηκε από τους πληροφοριοδότες (whistle-blowers) έχει πολύ βαθύτερες συστημικές ρίζες. Ο Edward Snowden πρέπει να υποστηριχθεί όχι μόνο επειδή οι αποκαλύψεις του έφεραν σε δύσκολη θέση την κυβέρνηση των ΗΠΑ, αλλά και επειδή αποκάλυψε ότι πολλές μεγάλες (και όχι τόσο μεγάλες) δυνάμεις όπως η Γαλλία, η Ρωσία, η Γερμανία και το Ισραήλ κάνουν το ίδιο πράγμα. Οι αποκαλύψεις του Snowden προσδίδουν πραγματική βάση στα προαισθήματα μας για το πόσο είμαστε όλοι υπό παρακολούθηση κι έλεγχο.

Το μάθημα είναι παγκόσμιο. Δεν μάθαμε από τον Snowden (ή τον Bradley Manning), πραγματικά κάτι που δεν θεωρούσαμε αληθινό. Αλλά είναι άλλο πράγμα να το γνωρίζουμε σε γενικές γραμμές, και άλλο να έχουμε συγκεκριμένα στοιχεία. Είναι λίγο σαν κάποιος να γνωρίζει ότι η σεξουαλική σύντροφος του παίζει και να μπορεί να αποδεχθεί αυτή την αφηρημένη γνώση, αλλά ο πόνος θα προκύψει όταν μάθει τις καυτές λεπτομέρειες.

Τα στοιχεία του Snowden προσφέρουν μια ματιά στην παγκόσμια διαδικασία του σταδιακού περιορισμού του χώρου για αυτό που ο Immanuel Kant ονόμαζε «δημόσια χρήση του Λόγου». Στο δοκίμιο «Τι είναι Διαφωτισμός;», ο Kant διακρίνει τη «δημόσια» και την «ιδιωτική» χρήση του λόγου. Για τον Kant, “ιδιωτική” είναι η κοινοτική-θεσμική τάξη στην οποία ζούμε (το κράτος μας, το έθνος μας), και “δημόσια” είναι η διακρατική καθολικότητα της άσκησης του Λόγου.

«Η δημόσια χρήση του Λόγου πρέπει να είναι κάθε στιγμή ελεύθερη, και μόνον αυτή μπορεί να συντελέσει στο Διαφωτισμό μεταξύ των ανθρώπων. Η ιδιωτική χρήση του Λόγου, από την άλλη, μπορεί συχνά να είναι άκρως περιορισμένη, χωρίς να εμποδίζει ιδιαίτερα την πρόοδο του Διαφωτισμού. Ως δημόσια χρήση του Λόγου από έναν άνθρωπο, αντιλαμβάνομαι εκείνη τη χρήση που κάνει ως ειδήμων ενώπιον του αναγνωστικού κοινού. Ιδιωτική χρήση ονομάζω εκείνη που μπορεί να κάνει σε µια συγκεκριμένη δημόσια θέση ή αξίωμα που του έχει εμπιστευθεί».

Βλέπουμε σε ποιο σημείο ο Kant ξεχωρίζει από τη φιλελεύθερη κοινή λογική: το πεδίο του κράτους είναι “ιδιωτικό”, περιορίζεται από συγκεκριμένα συμφέροντα, και τα άτομα που εκφράζουν τον προβληματισμό τους σχετικά με γενικά θέματα χρησιμοποιούν τον λόγο με “δημόσιο” τρόπο.

Αυτή η καντιανή διάκριση είναι ιδιαίτερα σχετική με το διαδίκτυο και τα άλλα νέα μέσα που διχάζονται ανάμεσα στην ελεύθερη “δημόσια” χρήση και τον αυξανόμενο «ιδιωτικό» έλεγχο. Στην εποχή του cloud computing, δεν χρειαζόμαστε πλέον ισχυρούς προσωπικούς υπολογιστές. Τα δεδομένα και οι πληροφορίες παρέχονται με τη ζήτηση και οι χρήστες μπορούν να έχουν πρόσβαση σε διαδικτυακά εργαλεία ή εφαρμογές μέσω browsers σαν να ήταν προγράμματα εγκατεστημένα στους υπολογιστές τους.

Αυτός ο υπέροχος νέος κόσμος, όμως, είναι μόνο η μία πλευρά της ιστορίας. Οι χρήστες έχουν πρόσβαση σε προγράμματα και αρχεία που φυλάσσονται πολύ μακριά σε κλιματιζόμενους χώρους με χιλιάδες υπολογιστές. Για να διαχειρίζεται ένα σύννεφο δεδομένων, πρέπει να υπάρχει ένα σύστημα παρακολούθησης που ελέγχει τις λειτουργίες του, και αυτό το σύστημα είναι κρυμμένο από τους χρήστες.

Όσο περισσότερο το gadget που κρατώ στο χέρι μου είναι εξατομικευμένο, εύκολο στη χρήση και “διαφανές” στη λειτουργία του, τόσο περισσότερο το σύνολο της εγκατάστασης πρέπει να βασίζεται στην εργασία που γίνεται αλλού, σε ένα κρυφό κύκλωμα μηχανών. Όσο περισσότερο η εμπειρία μας είναι κοινή, αυθόρμητη και διαφανής, τόσο περισσότερο ρυθμίζεται από ένα αόρατο δίκτυο κι ελέγχεται από κρατικούς φορείς και μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες.

Μόλις επιλέξουμε να ακολουθήσουμε το μονοπάτι των κρατικών μυστικών, αργά ή γρήγορα θα φτάσουμε στο μοιραίο σημείο στο οποίο οι ίδιες οι νομικές ρυθμίσεις που ορίζουν ποιο είναι το μυστικό, γίνονται ένα μυστικό. Ο Kant διατύπωσε το αξίωμα του δημοσίου δικαίου: «Όλες οι ενέργειες που σχετίζονται με το δικαίωμα των άλλων ανθρώπων είναι άδικες, αν το αξίωμα τους δεν είναι συνεπές με τη δημοσιότητα». Ένας μυστικός νόμος, άγνωστος σε όσους υπόκεινται σε αυτόν, νομιμοποιεί τον αυθαίρετο δεσποτισμό όσων τον ασκούν.

Επιπλέον, αυτό που κάνει τον σφαιρικό έλεγχο της ζωής μας τόσο επικίνδυνο δεν είναι ότι χάνουμε την προστασία της ιδιωτικής ζωής μας από τον Big Brother. Δεν υπάρχει καμία κρατική υπηρεσία που να είναι σε θέση να ασκήσει τέτοιον έλεγχο, όχι επειδή δεν γνωρίζει αρκετά, αλλά επειδή γνωρίζει πάρα πολλά. Ο όγκος των δεδομένων είναι τεράστιος.

Παρ ‘όλα τα προγράμματα υψηλής τεχνολογίας για την ανίχνευση ύποπτων μηνυμάτων, οι υπολογιστές που καταγράφουν δισεκατομμύρια δεδομένα δεν μπορούν να ερμηνεύσουν και να αξιολογήσουν τα δεδομένα σωστά, με αποτέλεσμα γελοία λάθη όπως αθώοι περαστικοί να καταγράφονται ως εν δυνάμει τρομοκράτες. Το γεγονός αυτό καθιστά τον κρατικό έλεγχο των επικοινωνιών μας ακόμη πιο επικίνδυνο. Χωρίς να γνωρίζουμε το γιατί, χωρίς να κάνουμε τίποτα παράνομο, μπορεί να βρεθούμε ξαφνικά σε μια λίστα παρακολούθησης τρομοκρατών.

Υπάρχει ένας θρύλος για τον μεγιστάνα-εκδότη εφημερίδας William Randolph Hearst. Ρώτησε κάποτε έναν από τους κορυφαίους συντάκτες του, γιατί δεν ήθελε να πάρει την πολυήμερη άδεια που άξιζε, και ο συντάκτης απάντησε: «Φοβάμαι ότι αν πάω, θα υπάρξει χάος, τα πάντα θα καταρρεύσουν αλλά φοβάμαι ακόμα περισσότερο ότι, αν πάω, τα πράγματα θα συνεχίσουν κανονικά χωρίς εμένα, αποδεικνύοντας ότι δεν είμαι πραγματικά χρήσιμος!». Κάτι παρόμοιο μπορεί να ειπωθεί για τον κρατικό έλεγχο των επικοινωνιών μας. Θα πρέπει να φοβόμαστε ότι οι κρατικές υπηρεσίες ξέρουν τα πάντα, αλλά θα πρέπει να φοβόμαστε ακόμη περισσότερο που αποτυγχάνουν σε αυτή την προσπάθεια.

Για αυτό οι πληροφοριοδότες διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διατήρηση στη ζωή του «δημόσιου» λόγου. Ο Julian Assange, ο Manning και ο Snowden είναι οι νέοι ήρωες μας, παραδείγματα μιας νέας ηθικής που ταιριάζει στην εποχή του ψηφιοποιημένου ελέγχου. Οι πληροφοριοδότες δεν καταγγέλλουν πλέον μόνο τις παράνομες πρακτικές των ιδιωτικών εταιρειών στις δημόσιες αρχές, καταγγέλλουν τις ίδιες τις δημόσιες αρχές, όταν επιδίδονται στην «ιδιωτική χρήση του λόγου».

Χρειαζόμαστε περισσότερους Mannings και Snowdens. Υπάρχουν μέρη που είναι πολύ πιο καταπιεστικά από τις ΗΠΑ. Φανταστείτε τι θα είχε συμβεί σε κάποιον σαν τον Manning σε ένα ρωσικό ή κινεζικό δικαστήριο. Ωστόσο, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε σχετικά με την ηπιότητα των ΗΠΑ.
Πράγματι, η Αμερική δεν αντιμετωπίζει τους κρατούμενους τόσο βάναυσα όσο η Κίνα ή η Ρωσία. Λόγω της τεχνολογικής υπεροχής της, η Αμερική δεν χρειάζεται να μεταχειρίζεται μια ανοιχτά βίαιη προσέγγιση, αλλά είναι περισσότερο από έτοιμη να την εφαρμόσει όταν χρειάζεται. Με αυτή την έννοια, οι ΗΠΑ είναι ακόμα πιο επικίνδυνες από την Κίνα, στο βαθμό που τα μέτρα ελέγχου δεν γίνονται αντιληπτά ως τέτοια, ενώ η βιαιότητα της Κίνας είναι εμφανής.

Επομένως, δεν είναι αρκετό το να χρησιμοποιήσουμε το ένα κράτος εναντίον του άλλου (όπως ο Snowden, ο οποίος χρησιμοποίησε τη Ρωσία εναντίον των ΗΠΑ). Χρειαζόμαστε ένα διεθνές δίκτυο για να οργανώσει την προστασία των πληροφοριοδοτών και τη διάδοση των μηνυμάτων τους. Οι πληροφοριοδότες είναι οι ήρωες μας, επειδή αποδεικνύουν ότι, αν αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία μπορούν, μπορούμε κι εμείς.

Πηγή: www.afterhistory.blogspot.gr (εφημερίδες «Daily Mail» και «Guardian)
Επιμέλεια μετάφρασης: Αντώνης Γαλανόπουλος