Το εβραϊκό αποτύπωμα των Ιωαννίνων

Ρεπορτάζ: Παναγιώτης Φρούντζος

«Στή μικρή μας πόλη εἴχαμε κάπου τέσσερις χιλιάδες Ἑβραίους – περισσότερους, ὄχι λιγότερους. Εἶταν ὅλοι τους μαζεμένοι γύρω ἀπ᾿ τὴ Συναγωγή τους – τὸ Συναγώι, ποὺ τὸ λέγανε καὶ κεῖνοι καὶ μεῖς, μέσα στὸ παλιὸ Κάστρο τῆς πόλης καὶ σὲ μερικοὺς δρόμους, ὁλόγυρά του. Οἱ χριστιανοί, ποὺ καθόντανε μέσα στὸ Κάστρο καὶ σ᾿ αὐτοὺς τοὺς ὁβραίικους δρόμους ὁλόγυρα, εἶχα στὴν ὀξώπορτά τους ἕνα σταυρὸ ζωγραφισμένο μ᾿ ἀσβέστη. Εἶταν ὅμως λιγοστοί, πολὺ λιγοστοί, τόσο πολύ, ποὺ σ᾿ αὐτοὺς τοὺς δρόμους εἶτανε συνήθειο παλιὸ νὰ βγαίνει τὴν Παρασκευὴ τὸ βράδυ ἄνθρωπος τῆς Συναγωγῆς, μόλις ἔπεφτε ὁ ἥλιος καὶ τελαλοῦσε δυνατά:

– Ὥ…ω…ρα γιὰ Σαμπά!… Ὥ…ρ…ααα γιὰ Σαχρί!… Τελαλοῦσε πὼς ἔπεσε ὁ ἥλιος κι ἄρχισε Σάββατο καὶ κανένας τους νὰ μὴ πιάνει φωτιὰ μὲς στὰ σπίτια τους ὡς τ᾿ ἄλλο τὸ βράδυ. Παναπεῖ δηλαδὴ πὼς εἶταν πέρα γιὰ πέρα ὁβραίικοι δρόμοι. Εἶταν ὁ δικός τους μαχαλᾶς – τὰ ὁβραίικα». Το 1963 ο Δημήτρης Χατζής στο διήγημα «Σαμπεθάι Καμπιλής» από τη συλλογή διηγημάτων «Το τέλος της μικρής μας πόλης» γύριζε τον χρόνο πίσω στα Γιάννενα του μεσοπολέμου και ανίχνευε την εβραϊκή παρουσία στην πόλη –έντονη τότε–, που πρόσφερε διαφορετικά ηχοχρώματα, ήθη και αντιλήψεις σε έναν τόπο που αγωνιζόταν να σπάσει την απομόνωση που του επιβάλλει ο ορεινός όγκος της Πίνδου.

Αυτή την παρουσία έρχεται τώρα να αναδείξει το Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος που, στο πλαίσιο στο πλαίσιο του νέου τριετούς προγράμματος συνεργασίας του με την Πρεσβεία της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην Αθήνα, οργανώνει τις εκθέσεις «Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων – Αντικειμένων μνήμη» και «Γιοσέφ Ελιγιά, o ποιητής της λίμνης». «Το τριετές πρόγραμμα έχει τον γενικό τίτλο “Εξερευνώντας τη φθίνουσα εβραϊκή κληρονομιά της Ελλάδας” και στόχο έχει να δούμε τι υπήρχε και τι υπάρχει σε κάποιες από τις μικρές κοινότητες και να δούμε αν μπορούμε να ξεκινήσουμε έναν διάλογο που να φέρει στο προσκήνιο την καθημερινότητα και τις ανάγκες των ανθρώπων που ζουν σε μια μικρή θρησκευτική κοινότητα. Σχεδιάζουμε και άλλες πολιτιστικές δράσεις, οι οποίες θα πλαισιώσουν την έκθεση, όπως εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες, ειδικά προγράμματα για οικογένειες, αλλά και δράσεις πιο εξειδικευμένες, όπως ένα εργαστήρι δημιουργικής γραφής για γυναίκες. Αυτά εντάσσονται στο πλαίσιο του εορτασμού των 40 χρόνων του Μουσείου, το οποίο ιδρύθηκε το 1977» λέει στο Documento η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ζανέτ Μπαττίνου.

Το σκέλος «Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων – Αντικειμένων μνήμη» αναδεικνύει πτυχές της ιστορίας και της καθημερινής ζωής της παλιάς ρωμανιώτικης κοινότητας της πόλης της Ηπείρου, συνδυάζοντας τις πληροφορίες με φωτογραφικό υλικό και αυθεντικά αντικείμενα από τις συλλογές του ΕΜΕ που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό, αλλά και με πρωτότυπα κειμήλια υπό ευγενική παραχώρηση ιδιωτών. Το έτερο σκέλος, «Γιοσέφ Ελιγιά, o Ποιητής της Λίμνης», θα δίνει στους επισκέπτες την ευκαιρία να γνωρίσουν την εποχή, τη ζωή και το έργο του σπουδαίου Γιαννιώτη διανοούμενου και ποιητή και θα τους ενθαρρύνει να αναπτύξουν μια διαλογική σχέση μαζί του, βασισμένη στα ποιήματα και τις μεταφράσεις των ιερών κειμένων που μας κληροδότησε.

Ποιοι όμως ήταν οι Ρωμανιώτες Εβραίοι στους οποίους εστιάζει η έκθεση; «Δεν είναι από τις αρχαιότερες κοινότητες, καθώς η παρουσία της δεν ανιχνεύεται στο βάθος του χρόνου που εντοπίζονται κάποιες από τις παράκτιες κοινότητες, όπως της Χαλκίδας ή της Θεσσαλονίκης. Εχουμε στοιχεία περίπου από τον 9ο αιώνα – είναι ρωμανιώτικη, ελληνόφωνη κοινότητα και έχει αδιάλειπτη πορεία μέσα στον χρόνο μέχρι σήμερα. Η γεωγραφική απομόνωση της πόλης βοήθησε ώστε να διατηρηθεί μια πανάρχαια παράδοση που προέρχεται από τη γη του Ισραήλ στα προδιασπορικά χρόνια, ενώ της προσέδωσε κάποια ειδικά στοιχεία που προκύπτουν τόσο από τις επιρροές από τη χριστιανική παράδοση όσο και από την ίδια την εξέλιξη της παράδοσης. Αυτά τα στοιχεία είχαν αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι τοπικές γραμμές τήρησης και ερμηνείας των γραφών. Η κοινότητα υπήρξε εσωστρεφής, αλλά σε αυτό δεν διαφέρει από τις υπόλοιπες ομάδες και κοινότητες της ορεινής Ηπείρου. Είναι το τραχύ τοπίο, με τα βουνά που σε περιβάλλουν, τοπίο που λειτουργεί και ως προστατευτικός κλοιός αλλά παράλληλα εμποδίζει την άμεση επικοινωνία. Είναι ένας κόσμος πιο στατικός. Και ως τέτοιος είναι πολύτιμος, γιατί έχει διατηρήσει την ιδιαίτερη αρχαία ρωμανιώτικη παράδοση. Αν δεν είχε παρεμβληθεί το τραγικό κενό που δημιούργησε το Ολοκαύτωμα, σήμερα θα είχαν διασωθεί πολύ περισσότερα στοιχεία από τη μακραίωνη προφορική παράδοση των Εβραίων των Ιωαννίνων».

Σήμερα η ολιγομελής εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων συνεχίζει την πορεία της στην πόλη, λειτουργώντας ως φορέας ενός μακραίωνου πολιτισμού και μιας μνήμης διάστικτης από τα σημάδια της ανθρώπινης βαρβαρότητας: «Μέσα σὲ λίγες ὧρες ἡ Κοινότητα τῶν Ἑβραίων βούλιαξε ἀκέρια. Μὲ τὴ Συναγωγή της, τὰ μαγαζιά της, τοὺς παρᾶδες τοὺς μαζωμένους πεντάρα-πεντάρα. Δὲν ἔμεινε τίποτα. Ἡ μικρή μας πόλη μὲ πιασμένη τὴν ἀνάσα ἄκουσε τὸ σπαραγμὸ καὶ τὸ θρῆνο ποὺ ὑψώθηκε ἀπ᾿ τὰ ὁβραίικα […]» (Από το «Τέλος της μικρής μας πόλης»).

INFO

«Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων – Αντικειμένων μνήμη», «Γιοσέφ Ελιγιά, o Ποιητής της Λίμνης»

Από τις 23 Ιανουαρίου έως τις 25 Σεπτεμβρίου

Εγκαίνια: 23 Ιανουαρίου, 19.00

Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος (Νίκης 39, Αθήνα)