Σκάνδαλο Facebook – Cambridge Analytica: 5.000 στοιχεία για 220 εκατ. ψηφοφόρους

Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica αναδεικνύει τον τρόπο που η ανεξέλεγκτη λειτουργία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και η μη προστασία των προσωπικών δεδομένων μπορούν να συμβάλουν ώστε η προσαρμογή ενός επιστημονικού εργαλείου να γίνει μέσο χειραγώγησης της κοινής γνώμης.

Χρησιμοποιώντας μια γιγαντιαία βάση δεδομένων και πληροφοριών για κάθε ενήλικο ψηφοφόρο, το επιτελείο του Ντόναλντ Τραμπ κατάφερε να προσαρμόσει τα πολιτικά μηνύματα που έστελνε το 2016 ο υποψήφιος τότε για την προεδρία των ΗΠΑ ανάλογα με τις επιθυμίες και τις ιδιαιτερότητες των ψηφοφόρων στους οποίους κάθε φορά απευθύνονταν. Ηταν η απόλυτη εφαρμογή της ειρωνικής ρήσης «Λέει αυτά που θέλει να ακούσει το κοινό του».

Ο συντηρητικός λευκός και ο «άλλος» 

Ο τρόπος λειτουργίας είναι απλός. Για παράδειγμα: τα δεδομένα λένε ότι έχουμε έναν λευκό άντρα με αδυναμία στα μεγάλα αμερικανικά αυτοκίνητα, βλέπουμε φωτογραφία του στην οποία φοράει μεγάλο καπέλο όπως αυτά που φοράνε στο Τέξας. Αρα ανήκει στους δυνάμει ψηφοφόρους του Τραμπ. Αλλο παράδειγμα: νεαρός άντρας που από τις παραγγελίες που κάνει και τις αντιδράσεις του στο Facebook καταλαβαίνουμε ότι του αρέσει μια συγκεκριμένη εταιρεία καλλυντικών. Στη φωτογραφία βλέπουμε την ασυνήθιστη κόμμωση και την όχι συμβατική ένδυσή του. Πιθανώς γκέι και υποστηρικτής της Χίλαρι Κλίντον, τότε υποψήφιας των Δημοκρατικών για τον Λευκό Οίκο.

Τον πρώτο τον καλούμε μέσω της δυνατότητας που μας δίνει το Facebook σε κάποια θρησκευτική εκδήλωση κοινωνικού περιεχομένου. Αν απαντήσει θετικά, τον τοποθετούμε στον σκληρό πυρήνα των ψηφοφόρων και φροντίζουμε να βρίσκεται στην επόμενη ομιλία που θα κάνει στην περιοχή του ο Τραμπ ή άνθρωπος του επιτελείου του. Σε αυτή την ομιλία, εκτός από το να εγκωμιαστεί αυτή η κατηγορία ανθρώπων με φράσεις υπέρ της Αμερικής και της οικογένειας καθώς και της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας, θα πρέπει να υπάρχουν στοιχεία ώστε να εφοδιάσουμε αυτούς τους ανθρώπους με δύο ειδών επιχειρήματα. Το πρώτο είναι να τους εντυπωθούν εύκολες εκφράσεις που θα μπορούν να λένε στους κοινωνικούς και επαγγελματικούς κύκλους τους ώστε να γίνει ο καθένας πόλος έλξης και να φέρει και άλλους ψηφοφόρους. Το δεύτερο έχει να κάνει με επίσης εύκολες φράσεις που θα απαξιώνουν την αντίπαλο.

Για τον νεαρό άντρα υπάρχουν δύο προοπτικές: η πρώτη είναι να διαπιστώσουμε, πάλι με βάση τα στοιχεία που έχουμε συλλέξει, ότι είναι όντως υποστηρικτής της Κλίντον ή φανατικός αντίπαλος του Τραμπ. Σε αυτή την περίπτωση αδιαφορούμε. Στην περίπτωση που δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο αλλά ένας μέσος πολίτης που δεν ασχολείται με την πολιτική φροντίζουμε να τον αδρανοποιήσουμε προβάλλοντας κυρίως στοιχεία που απαξιώνουν την αντίπαλο, όπως για παράδειγμα να ανασύρουμε μια δήλωση της Κλίντον στην οποία δεν είχε μιλήσει ευμενώς για τους ομοφυλοφίλους ή είχε αναφερθεί με άσχημο τρόπο κατά κάποιας κοινωνικής ομάδας. Στόχος είναι να μην πάει να ψηφίσει.

Τράπεζες, πιστωτικές κάρτες και βιβλιοθήκες 

Σύμφωνα με δημοσιεύματα του διεθνούς Τύπου, τα οποία επικαλούνται με δηλώσεις τους στελέχη της Cambridge Analytica, στη βάση δεδομένων της εταιρείας υπάρχουν πληροφορίες για περίπου 220 εκατομμύρια Αμερικανούς που έχουν δικαίωμα ψήφου και για τον καθένα απ’ αυτούς διαθέτουν μέχρι και 5.000 διαφορετικά στοιχεία. Γνωρίζουν σχεδόν τα πάντα. Τις βασικές πληροφορίες τις αγοράζουν από πηγές όπως είναι οι τράπεζες και τα ιδρύματα που εκδίδουν πιστωτικές κάρτες και υπηρεσίες, όπως ασφαλιστικές εταιρείες και νοσηλευτικά ιδρύματα, από φαρμακευτικές εταιρείες, συμβούλους, νομικούς, ψυχολόγους, ακόμη και από βιβλιοθήκες.

Από τις βιβλιοθήκες μαθαίνουν ποια βιβλία δανείζεται κάποιος, πόσο χρονικό διάστημα τα κρατάει (για να κρίνουν αν τα διαβάζει ή απλώς τα ξεφυλλίζει), κυρίως όμως αν είναι τακτικός ή όχι στην ημερομηνία επιστροφής.

Τα στοιχεία από τις τράπεζες και τα πιστωτικά ιδρύματα μαρτυρούν όχι μόνο την οικονομική κατάστασή του αλλά με ποια πρόσωπα ή εταιρείες συναλλάσσεται, το μέγεθος και τη διάρκεια των συναλλαγών. Η ενοικίαση ενός εξοχικού σπιτιού, η περιοχή όπου βρίσκεται το εξοχικό, ο τρόπος πληρωμής του ενοικίου του δείχνουν, πέρα από την οικονομική δυνατότητα τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, την κοινωνική τάξη στην οποία το άτομο τοποθετεί τον εαυτό του.

Από τη χρήση της πιστωτικής κάρτας βλέπουν ακόμη και την ανάλυση των αγορών που κάνει κάποιος τηλεφωνικά από το σουπερμάρκετ της γειτονιάς του.

Βουτιά στα προσωπικά άδυτα των αδύτων 

Πέρα απ’ αυτές τις πηγές, όμως, βασική δεξαμενή για την άντληση στοιχείων αναφορικά με την προσωπικότητα των ατόμων αποτελεί η δραστηριότητά τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook και το Twitter. Το πρώτο βήμα για να συλλέξει αυτά τα στοιχεία η Cambridge Analytica το έκανε μέσω ανθρώπων διάφορων κοινωνικών ομάδων, οι οποίοι εισέπραξαν από 2 έως 5 δολάρια για να εκθέσουν εθελοντικά το προφίλ τους συμμετέχοντας σε δήθεν έρευνα.

Ο δρόμος είχε ανοίξει για να μελετηθούν τα προφίλ των ίδιων των ατόμων, των φίλων τους, των φίλων των φίλων τους και τελικά όλων των χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Από εκεί αντλήθηκαν πληροφορίες για το ύφος και τη γλώσσα της κάθε ανάρτησης, τις αντιδράσεις σε άλλες αναρτήσεις, τα σχόλια, τη συμμετοχή σε ομάδες, τους στενούς φίλους, τα άτομα στα οποία κάποιος υποβάλλει αίτημα φιλίας και τα άτομα τα οποία διαγράφει από φίλους ή μπλοκάρει.

Στη συνέχεια και έχοντας στην κατοχή τους αυτές τις λεπτομερείς πληροφορίες, οι ειδικοί της εταιρείας συνθέτουν το προφίλ του κάθε ατόμου ξεχωριστά με βάση έναν αλγόριθμο, μια τυποποιημένη φόρμουλα, έτσι ώστε οι πελάτες τους να μπορούν να προσαρμόσουν την πολιτική τους επικοινωνία με βάση την προσωπικότητα των ψηφοφόρων.

Αυτό που έχει τεράστια σημασία είναι ότι όλα αυτά γίνονται χωρίς να είναι σε γνώση των ψηφοφόρων και, βέβαια, χωρίς τη συγκατάθεσή τους.

«Οταν άρχισε η τελική φάση της προεκλογικής περιόδου μεταξύ των δύο υποψηφίων κανένας δεν περίμενε ότι θα εκλεγεί ο Τραμπ. Οι δημοσκοπήσεις, οι εμπειρογνώμονες, οι αναλυτές, όλοι έπεσαν έξω εκτός από την Cambridge Analytica. Ολα ήταν λάθος, επειδή δεν κατάλαβαν ποιοι και με ποιον τρόπο θα ψηφίσουν» είπε ο Φρανκ Λουντς, διάσημος Αμερικανός αναλυτής, στο βρετανικό συντηρητικό περιοδικό «The Spectator».

Ο δρόμος με τις καλές προθέσεις…

«Η μέθοδος αυτή αναπτύχθηκε για να συμβάλει στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων. Το μεγάλο πλεονέκτημα είναι ότι μπορεί να τη βελτιώσει πραγματικά. Για παράδειγμα, αν απευθυνθεί κάποιος την εταιρεία μας, μπορεί να πάρει συμβουλές για τη σταδιοδρομία του και να βρει δουλειά που να ταιριάζει στην προσωπικότητά του. Για τις εταιρείες μειώνει σε μεγάλο βαθμό την υποκειμενικότητα και τις προκαταλήψεις, ειδικά σε συνεντεύξεις για πρόσληψη προσωπικού.

Ας μην ξεχνάμε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι, ακόμη και οι ακτιβιστές, έχουν στοιχεία ρατσιστικά ή σεξιστικά και πολύ τακτικά κρίνουν έναν άνθρωπο με γνώμονα την ηλικία του, την εμφάνιση ή τα ρούχα του» είχε δηλώσει στην εφημερίδα «ETC» ο Μικάλ Κοσίνσκι, ο Πολωνός πανεπιστημιακός που δημιούργησε αυτήν τη μέθοδο. Οι εθελοντές ήταν ενημερωμένοι για τη συλλογή των στοιχείων και υπήρχε εγγύηση για την ανωνυμία τους. Η μέθοδος όμως ξέφυγε από τα χέρια του και κατέληξε στην Cambridge Analytica. Εκεί τη χρησιμοποίησαν για εμπορικούς και πολιτικούς σκοπούς.

Σε ποιον βαθμό επηρέασε τους ψηφοφόρους και ποιος τελικά ήταν ο ουσιαστικός ρόλος της Cambridge Analytica στη νίκη του Τραμπ είναι δύσκολο να γνωρίζουμε. Αυτό που είχε διαφανεί όμως από τότε ήταν ότι ο πρόεδρος των ΗΠΑ θα χρησιμοποιούσε ξανά τις υπηρεσίες της εταιρείας. Σύμφωνα με τη βρετανική εφημερίδα «Guardian», η Cambridge Analytica διαπραγματεύτηκε με το επιτελείο του Τραμπ δύο νέες συμβάσεις: η μια ήταν η επικοινωνιακή πολιτική της κυβέρνησης για την αύξηση των εσόδων ενώ η άλλη δεν έγινε γνωστή. Μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Cambridge Analytica ήταν τότε ο Στιβ Μπάνον, αργότερα επικεφαλής του επιτελείου του Τραμπ και πρώην υπεύθυνος του ακροδεξιού ιστότοπου Breitbart.

* Περιοδικό HOT DOC #181, Σκάνδαλο Facebook – Cambridge Analytica: Κατασκευάζοντας ψηφοφόρους, 15/6/2019