Universalis

Προπαγάνδιζε με διαφημίσεις, ταινίες και άλλα μέσα, μια ζωή με ελευθερίες, υλιστικές απολαύσεις, με ευκαιρίες εργασίας και επιτυχίες, που μόνο ο δυτικός καπιταλισμός μπορούσε να προσφέρει… ένα αμερικάνικο όνειρο. Πάντοτε όμως όλα είχαν ως βάση την «ατομικότητα». Σήμερα, βέβαια, ο καπιταλισμός έχει επικρατήσει στο δυτικό κόσμο να θεωρείται μόνο ένα οικονομικό σύστημα, το οποίο μια κυβέρνηση ή μια κοινωνία, ίσως με ορθολογικό ή άλλο τρόπο, επιλέγει ως μέσο διοίκησης ή διαχείρισης των μέσων παραγωγής και διακίνησης των αγαθών. 

Αυτό που λησμονούμε είναι ότι ο καπιταλισμός ως ατομικισμός πράγματι αποτελεί ένα πολιτισμικό δημιούργημα της δύσης, όπως αυτό διαμορφώθηκε μέσα από τα ειδικά χαρακτηριστικά των επιμέρους κοινωνιών, ήδη από τον 11ο αιώνα μέχρι σήμερα. Αρκεί μια επίσκεψη σε μεγάλα αστικά/καπιταλιστικά κέντρα της Ευρώπης και της βόρειας Αμερικής και ο καθένας από εμάς καταλαβαίνει τι σημαίνει πολιτισμικά ο δυτικός καπιταλισμός. Ο τρόπος ζωής αλλά κυρίως ο ατομικισμός στη νοοτροπία των ανθρώπων δεν αφήνουν περιθώριο ακόμη και στις σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές ιδέες (που και αυτές είναι δυτικό δημιούργημα) να κυριαρχήσουν και να προσδώσουν ένα διαφορετικό, πραγματικό νόημα στον δυτικό άνθρωπο καθολικά.  

Θα λέγαμε, ότι ο πολιτισμός είναι ένα συνεχές δυναμικό “γίγνεσθαι”. Ταυτόχρονα όμως είναι και ένα ενεργητικό “ὄλλυσθαι”, που μπορεί να αφανίσει και να καταστρέψει ακόμη και σπουδαία προτάγματα και μοναδικές ανθρώπινες δημιουργίες, που ενέπνευσαν και εμπνέουν τις κοινωνίες. Για παράδειγμα η Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση του 1917, αν και έδωσε πραγματικό νόημα και τεράστια αισιοδοξία στις κοινωνίες και πέρα από τα όρια της Ρωσίας, αποδείχτηκε θνησιγενής, καθώς δεν μπόρεσε να νικήσει το πολιτισμικό περιεχόμενο του χώρου μέσα στον οποίο αναδείχθηκε και διαμορφώθηκε. Θα λέγαμε γενικά  και εντελώς επιφανειακά, ότι κάτι παρόμοιο έγινε με την αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία. Δημιουργήθηκε λόγω της ανάγκης και αφού έκανε τον κύκλο της, ουσιαστικά μέσα σε περίπου δυόμιση γενιές, ο ίδιος ο πολιτισμός απέδειξε τη θνησιγένειά της. 

Ο πολιτισμός, ως τέτοια δύναμη, πάντα επαναφέρει την κοινωνία στην “κανονικότητα”, ανεξάρτητα από τις επιλογές που κάνουν τα μέλη της. Έχει συνέχεια και δεν περιορίζεται σε ιστορικές στιγμές και πρόσωπα. Αυτό ίσως ακούγεται νομοτελειακό και ότι δεν αφήνει καμία ελευθερία στις κοινωνίες να επιλέξουν το μέλλον τους, αφού ο ίδιος ο πολιτισμός ως άλλος Λεβιάθαν θα τις επαναφέρει στην “τάξη”. Κι όμως συμβαίνει κάτι διαφορετικό. Ο πολιτισμός όπως και οι κοινωνίες θα λέγαμε ότι διαθέτουν χαρακτηριστικά ζωντανών οργανισμών. Η ελευθερία και η ετερότητα των ανθρώπων και των ομάδων, τον εμπλουτίζουν, τον ενδυναμώνουν και τον βελτιώνουν, χωρίς ωστόσο να αλλάζουν την ουσία του. Η καθολική αλλαγή ή η απόλυτη προσαρμογή αφορά την επιβίωση και όχι την εξέλιξη. 

Εάν φύγουμε από τη Δύση και τον ατομικισμό της και πάμε προς την Ανατολή, παρατηρούμε μια άλλη κοσμοθεωρία και έναν άλλο τρόπο ζωής. Αν και εκεί καπιταλιστική οικονομία έχουν. Η ετερότητα δεν αφορά ένα νόμο ή ένα θεσμό ή ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Αφορά μια κοινωνική πραγματικότητα ως συλλογικότητα, σχεδόν μεταφυσική, που την καταλαβαίνεις, την νιώθεις αλλά δεν μπορείς με ακρίβεια να την ερμηνεύσεις. Αν κάποιος κάνει μια βόλτα στην Τουρκία, τον Λίβανο, το Ιράν, την Ιορδανία ή την Παλαιστίνη, αντιλαμβάνεται κάτι οικείο και γνώριμο. 

Ο Έλληνας, λοιπόν, όσο άνετα νιώθει στην δύση, άλλο τόσο άνετα νιώθει και στην ανατολή. Βέβαια πιο άνετα νιώθει στα Βαλκάνια. Αυτό σημαίνει ότι ο ελληνικός πολιτισμός έχει εκείνες τις ιδιότητες που αν μη τι άλλο ούτε τον αποξενώνει ούτε τον απομονώνει. Ο πολιτισμός και ο λαός, που βρίσκεται γεωγραφικά στα Βαλκάνια, πολιτικά στη Δύση και έχει κουλτούρα Ανατολική, είναι τυχερός, γιατί όχι μόνο δεν κινδυνεύει να χαθεί αλλά δεν χρειάζεται να καταβάλει και καμιά μεγάλη προσπάθεια να εξελιχθεί και να διαπρέψει. Όσες φορές έμειναν τα “πολιτισμικά σύνορα” κλειστά, δημιουργήθηκαν τέρατα. Οι κοινωνίες υπέφεραν και αρκετές φορές σπουδαίοι πολιτισμοί εξαφανίστηκαν, όπως στην περίπτωση της αρχαίας Σπάρτης. Εκείνες πάλι τις φορές που κοινωνίες περιόρισαν την ελευθερία και δαιμονοποίησαν την ετερότητα και τη διαφορετικότητα, δημιούργησαν εκατόμβες θυμάτων και έβλαψαν τον πολιτισμό τους. 

Στην πράξη η ελληνική κοινωνία, για ακόμη μια φορά μετά από αρκετά χρόνια, επανέρχεται σε αυτό που ο ίδιος ο πολιτισμός της επιβάλλει. Για άλλη μια φορά δεν πρέπει να έχει διλήμματα και δεν πρέπει να έχει και υπαρξιακές ανησυχίες για το πού ανήκει. Ούτε φυσικά φοβικά σύνδρομα, που να την οδηγούν αναγκαστικά να διαλέξει με ποιανού το μέρος να συμμαχήσει και να συνταχθεί. Όταν διαθέτεις τρία σπουδαία χαρακτηριστικά και πλεονεκτήματα, δεν βρίσκω το λόγο ως κοινωνία να θες να απεμπολήσεις κάποιο από αυτά. Ανοίγοντας τα πολιτισμικά σύνορα, η κοινωνία θα κερδίσει και πάλι την αναγνώριση που δικαιούται, μετά από μια περίοδο που κατασυκοφαντήθηκε από πολιτικούς και δημοσιογράφους, εσωτερικού και εξωτερικού. 

Η κοινωνική πολιτική και το κοινωνικό κράτος από τη μία αλλά και η πολύπλευρη/πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική και η πολιτισμική διπλωματία από την άλλη, δεν πρέπει απλά να είναι επιλογές μιας κυβέρνησης αλλά κατευθύνσεις, που τις υποδεικνύει ο ελληνικός πολιτισμός. Η συμφωνία των Πρεσπών, λόγου χάρη, είναι μια ιστορική στιγμή, που ο ίδιος ο πολιτισμός θα αποδείξει αν είναι θνησιγενής ή όχι. Είναι παράλληλα και ένα μικρό σημάδι που ενσαρκώνει την πραγματική ιδιότητα αυτού του μικρού λαού, ο οποίος βρίσκεται διαχρονικά στο επίκεντρο του πολιτισμικού γίγνεσθαι, όχι γιατί είναι “Μακεδνός” και “Highlander” αλλά πραγματικά τυχερός Universalis. 

*Ο Ευάγγελος Κωνσταντέλος είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας / Εικαστικός

Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην κατηγορία «Απόψεις» εκφράζουν τον/την συντάκτη/τριά τους και οι θέσεις δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του koutipandoras.gr