Το like της χειραγώγησης

Ενα μποϊκοτάζ στις εβραϊκές επιχειρήσεις τον Απρίλιο του 1933 αποτέλεσε την άκρη του νήματος για την «τελική λύση» που είχε στόχο το ναζιστικό καθεστώς. Η προπαγάνδα του Γιόζεφ Γκέμπελς είχε ποτίσει καλά τη γερμανική γη του μίσους και η σπορά της φάνηκε στην απόκριση της γερμανικής κοινωνίας ακόμη κι όταν η χιτλερική μηχανή είχε διαλυθεί στο τέλος του παγκόσμιου πολέμου.

Αφενός ήξερε πού να απευθυνθεί, αφετέρου είχε βρει τα μέσα για να χύσει το δηλητήριο του μίσους με τους τόνους. Το ραδιόφωνο και κυρίως ο κινηματογράφος τού έδωσαν απεριόριστες δυνατότητες – το ναζιστικό καθεστώς κρατικοποίησε σταδιακά την κινηματογραφική βιομηχανία και παράλληλα αυξήθηκε ο αριθμός των αντισημιτικών ταινιών. Η ισχύς της επικοινωνίας είχε δοκιμαστεί και επιβεβαιώθηκε με το νεότερο Μέσο, την τηλεόραση, μεταπολεμικά. Η εικόνα που συνόδευε τον λόγο είχε διεισδύσει στο σπίτι του πολίτη, ο οποίος ενημερωνόταν και διασκέδαζε μέσω αυτής.

Από τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 το γυαλί επηρέαζε καθοριστικά την επιλογή και την επικράτηση προτύπων τόσο στην κατανάλωση προϊόντων όσο και στην πολιτική – ο Κένεντι άλλωστε σηματοδότησε το «κάτι νέο» που χρειαζόταν στην πολιτική και η τηλεοπτική εικόνα του, που πρόβαλλε το νεαρό της ηλικίας, το αποδείκνυε, ενώ την επιβολή αποδίδει χαρακτηριστικά η ταινία «Quiz show» του Ρόμπερτ Ρέντφορντ που βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ

Η πολιτική προπαγάνδα μέσω ψευδών ειδήσεων άλλαξε επίπεδο με τη διείσδυση του διαδικτύου στην καθημερινότητα εκατομμυρίων πολιτών και καταναλωτών στον πλανήτη και την έλευση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Τα social media, μια σύγχρονη εκδοχή «πολιτικού καφενείου» και αδιαμεσολάβητης προσωπικής έκφρασης, εξελίχθηκαν σε μεγάλο κέντρο επιρροής της κοινής γνώμης.

Ανοιξαν μια ρωγμή στο περιβάλλον των ελεγχόμενων από το σύστημα συμβατικών ΜΜΕ – κάθε «σωστός» απόλυτος άρχων φρόντιζε ανέκαθεν να έχει υπό τον έλεγχό του την πληροφορία. Αυτό φάνηκε στις χώρες όπου ο κόσμος βγήκε στις πλατείες και ξέσπασε η Αραβική Ανοιξη. Η απόλυτη δύναμη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης πλέον έχει διαφανεί και θα αποτελέσει σημείο συζήτησης και σφοδρών αντιπαραθέσεων τη δεκαετία που διανύουμε. Και αυτό επειδή άνοιξε το κουτί της Πανδώρας και τα κράτη επιδιώκουν τον έλεγχο της πληροφορίας σε αυτό τον ευαίσθητο τομέα. Η ανεξάρτητη ενημέρωση από τους ίδιους τους πολίτες προς τους συμπολίτες τους έχει υποβαθμιστεί σε χώρες όπως η αχανής Κίνα, η Τουρκία που δοκιμάστηκε από τις δυναμικές κινητοποιήσεις των νέων στην Κωνσταντινούπολη ή η Αίγυπτος και το Ιράν που πρόσφατα έκλεισε το διαδίκτυο για να μην προβληθούν εικόνες και ειδήσεις από την έκρηξη οργής σε αστικά κέντρα.

Αλλωστε σε σχεδόν 70 χώρες υπάρχει εκστρατεία στοχευμένης προπαγάνδας από τις κυβερνήσεις για να αντιμετωπίσουν το νέο φαινόμενο, όπως καταδεικνύεται στη μελέτη «The global disinformation order – 2019 Global inventory of organised social media manipulation» των Σαμάνθα Μπράντσοου και Φίλιπ Ν. Χάουαρντ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Στο Βιετνάμ, φερειπείν, οι πολίτες εξωθήθηκαν να αναρτήσουν φιλοκυβερνητικά μηνύματα στις προσωπικές σελίδες τους στο Facebook, η κυβέρνηση της Γουατεμάλας χρησιμοποίησε κλεμμένους και χακαρισμένους λογαριασμούς στα κοινωνικά μέσα για να σιωπήσουν οι διαφορετικές φωνές, ενώ στην Αιθιοπία το κυβερνών κόμμα προσέλαβε ανθρώπους για να επηρεάσουν τα κοινωνικά δίκτυα υπέρ του.

Η ΔΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ CAMBRIDGE ANALYTICA

Η εκλογή ενός αντισυμβατικού προέδρου στις Ηνωμένες Πολιτείες έγινε με τον προσήκοντα στην προσωπικότητά του τρόπο: επέλεξε «αντικομφορμιστική» στάση, «τιτίβιζε» διαρκώς και ανεξέλεγκτα στο Twitter –το κάνει και ως πρόεδρος–, επιτέθηκε σε δημοσιογραφικούς οργανισμούς με την κατηγορία ότι αποτελούν κατεστημένο και είχε την αμέριστη υποστήριξη άλλων με ειδήσεις αμφιβόλου ποιότητας αλλά με σαφή κατεύθυνση την ενίσχυση της πολιτικής ατζέντας που ήθελε να επιβάλει ως πρόεδρος και μάλιστα με στόχευση σε συγκεκριμένες πολιτείες, οι οποίες αποδείχτηκαν κλειδί για την εκλογή του – εξέλεξε περισσότερους εκλέκτορες παρότι είχε λιγότερες ψήφους από την αντίπαλό του.

Πολλοί το συνέδεσαν με τις συνθήκες εκλογής του προέδρου Πούτιν με χειραγώγηση των ψηφοφόρων, αλλά «ρωσικός δάκτυλος» δεν εντοπίστηκε στην έρευνα που διεξάχθηκε, ενώ και ο Στιβ Μπάνον, επικεφαλής της εκστρατείας του Τραμπ, έχει συνδεθεί με μεθόδους fake news. Το αντισυμβατικό κλίμα στην πολιτική επικοινωνία έφτασε στο απόγειό του με το δημοψήφισμα για το Brexit στο οποίο θεωρήθηκαν σκάνδαλο οι υπηρεσίες που πρόσφερε η συμβουλευτική εταιρεία Cambridge Analytica.

Η διαρροή προσωπικών δεδομένων μέσω του Facebook, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τη στοχευμένη χειραγώγηση των εκλογέων, προκάλεσε διεθνές σκάνδαλο. Ενα like σε μια σελίδα κοινωνικού ενδιαφέροντος αποτέλεσε την ψηφίδα στο προφίλ εκείνου στον οποίο επιθυμούσαν να απευθυνθούν οι υπέρμαχοι του Brexit και τον βομβάρδιζαν διαδικτυακά με προπαγανδιστικά μηνύματα. Η αθόρυβη δουλειά εκτονώθηκε με κρότο όταν ανακοινώθηκε το αποτέλεσμα. Τα χειρότερα δεν είχαν ειπωθεί ακόμη. Την αυγή της νέας δεκαετίας η διαρροή δεκάδων χιλιάδων εγγράφων της Cambridge Analytica στη βρετανική εφημερίδα «Guardian» αποκάλυπτε μια άνευ προηγουμένου χειραγώγηση των ψηφοφόρων σε παγκόσμιο επίπεδο.

Το υλικό που διέρρευσε στο Twitter αφορούσε τις εκλογικές αναμετρήσεις σε Μαλαισία, Κένυα και Βραζιλία (με διασπορά fake news μέσω WhatsApp). Κατόπιν αυτών μένει μετέωρο το ερώτημα αν είχε γίνει παρόμοια χειραγώγηση και σε άλλες εκλογικές διαδικασίες που μεσολάβησαν στο 2019. Το σίγουρο είναι πάντως ότι ο δρ Γκέμπελς φαίνεται πολύ μικρός μπροστά σε αυτά τα δεδομένα. 

* Περιοδικό Hot Doc #196, Ανιχνεύοντας τη νέα δεκαετία, 12/1/2020