To τέλος της μιντιακής «κανονικότητας»

Η δεκαετία που πέρασε είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικονομική κρίση και τη βίαιη υποτίμηση των όρων ζωής. Επί της ουσίας είναι η δεκαετία της κρίσης. Με τις εικόνες και τις ερμηνείες που τη συνοδεύουν, τις προσωπικές ιστορίες, αλλά και τις πολιτικές αποφάσεις που την έκαναν να βαθύνει, να εδραιωθεί και να δημιουργήσει σημαντικό ρήγμα στην κοινωνική συναίνεση. Μέσα σε λίγα χρόνια χάθηκαν δικαιώματα και κατακτήσεις δεκαετιών και ο κόσμος άρχισε να ψηλαφεί διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης της αντίστασης και της διαμαρτυρίας, αμφισβητώντας τους κυρίαρχους θεσμούς. Κάπως έτσι φτάσαμε στις ογκώδεις διαδηλώσεις στην πλατεία Συντάγματος και στο κίνημα των «πλατειών» το καλοκαίρι του 2011. 

Ηταν αναμενόμενο ότι τα ΜΜΕ θα επιχειρούσαν να παρουσιάσουν τα μνημόνια σαν μονόδρομο και ότι θα πλαισίωναν τις μεγάλες κινητοποιήσεις σαν βίαιες απορρυθμίσεις που σύντομα με τη συμβολή των αρχών θα έδιναν τη θέση τους στην κανονικότητα. Ωστόσο, αυτή η συνθήκη απέχει αρκετά από την παραποίηση και την απόκρυψη γεγονότων, την κατασκευή ανύπαρκτων ειδήσεων, τη διασπορά fake news και την απόπειρα φίμωσης κάθε διαφορετικής φωνής. 

Ένα μεγάλο κοινωνικό κομμάτι όλα αυτά τα χρόνια αμφισβήτησε έμπρακτα το μονοπώλιο και τη μονόπλευρη ροή της ενημέρωσης και αναζήτησε άλλες διόδους πρόσληψης και διάχυσης της πληροφορίας (κυρίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τις δομές αντιπληροφόρησης). Είναι ενδεικτικό ότι από τους συμμετέχοντες σε πρόσφατη έρευνα του Ινστιτούτου Reuters του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης μόνο το 27% απάντησε πως έχει εμπιστοσύνη γενικά στις ειδήσεις στην Ελλάδα . Μόλις το 33% των πολιτών εμπιστεύονται τις ειδήσεις που οι ίδιοι διαβάζουν, το 35% εμπιστεύονται τις ειδήσεις που βρίσκουν μέσω αναζήτησης στο διαδίκτυο και το 22% τις ειδήσεις που διαβάζουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Απόκρυψη…. 

Κάθε στιγμή εκατομμύρια γεγονότα προκύπτουν σε ολόκληρο τον κόσμο. Όλα αυτά τα γεγονότα είναι πιθανές ειδήσεις. Για να εξελιχθούν όμως σε ειδήσεις, πρέπει τα ΜΜΕ να αποδώσουν σημασία σε αυτά. Η απόκρυψη και η αποσιώπηση σημαντικών γεγονότων είναι ένα μοτίβο που εμφανίζεται διαρκώς τα τελευταία χρόνια στα media. Δύο ενδεικτικά πρόσφατα παραδείγματα το αποδεικνύουν. Λίγο μετά τις εκλογές το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων έκοψε την αναφορά στη συμφωνία των Πρεσπών από τη συνομιλία Μητσοτάκη – Μέι σε αντίθεση με μεγάλα διεθνή ΜΜΕ (για να μη δυσαρεστηθούν οι «μακεδονομάχοι»;), ενώ ακόμη πιο πρόσφατα σε ένα άλλο ρεπορτάζ απέφυγε να αναφέρει ότι η νέα πρωθυπουργός της Φινλανδίας Σάνα Μαρίν έχει μεγαλώσει με δύο μαμάδες για να μην ταράξει τα συντηρητικά κοινωνικά αντανακλαστικά. 

Με αντίστοιχο τρόπο λειτούργησαν τα περισσότερα ΜΜΕ και σε άλλες υποθέσεις επιχειρώντας να υποβαθμίσουν τη σημασία τους στον δημόσιο διάλογο (βλ. Novartis, Νίκος Γεωργιάδης, Noor1). Επίσης, αρκετές περιπτώσεις παράτυπων διορισμών από την κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη δεν είδαν ποτέ το φως της δημοσιότητας.

 

Θέαμα….

Εκτός από σημαντικά γεγονότα που μένουν στο σκοτάδι υπάρχουν «ειδήσεις» που κατασκευάζονται με σκοπό να αναπαρασταθούν σαν θέαμα από τα ΜΜΕ και στη συνέχεια να «καταναλωθούν» από τους θεατές σαν πραγματικότητα. Με αυτό τον διαστρεβλωτικό φακό και εντελώς περιπτωσιολογικά αντιμετωπίστηκαν όλες οι μεγάλες κινητοποιήσεις της τελευταίας δεκαετίας: από τους Αγανακτισμένους της πλατείας Συντάγματος, τους κατειλημμένους χώρους και τα Εξάρχεια, το κίνημα των κατοίκων στις Σκουριές. Ως μεμονωμένα γεγονότα έντασης που διαταράσσουν την ομαλότητα της καθημερινής ζωής και πλαισιώνονται αποκομμένα από το κοινωνικό υπόβαθρο που τα γεννά. Εκατοντάδες τέτοια ρεπορτάζ με τις λέξεις «χάος», «κόλαση», «πεδίο πολέμου» έχουν δει το φως της δημοσιότητας διαστρεβλώνοντας την ουσία και το περιεχόμενο κοινωνικών διεκδικήσεων. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως το αποτέλεσμα ξεπέρασε κάθε προσδοκία. 

Με τα λόγια του δημοσιογράφου Γ. Καραϊβάζ (δελτίο ΑΝΤ1 7/12/2014): «H θερμική κάμερα από το ελικόπτερο της αστυνομίας αποκάλυψε την ύπαρξη ολόκληρου αερομεταφερόμενου τάγματος αναρχικών πάνω στις ταράτσες αρκετών πολυκατοικιών σε κεντρικούς δρόμους της περιοχής. Σύμφωνα με πληροφορίες του ΑΝΤ1, η μοίρα αυτή των ιπτάμενων αλεξιπτωτιστών των κομάντο αναρχικών υπολογίστηκε σε περίπου 300 άτομα, που οργάνωσαν την αεράμυνα αέρους εδάφους έχοντας στην κατοχή τους εκατοντάδες αν όχι χιλιάδες –όπως διατείνονται κάποιες αστυνομικές πηγές– μολότοφ». Το ρεπορτάζ αυτό έγινε viral και προκάλεσε γέλιο, είναι όμως ενδεικτικό για τις κατασκευασμένες εντυπώσεις που μετατρέπονται σε φτηνό προς κατανάλωση θέαμα. 

Προπαγάνδα και καταστροφολογία…

Ο Γιάννης Πρετεντέρης είχε παραδεχτεί κάτι πολύ σοκαριστικό σε μια συνέντευξή του το 2013. «Η αναδιάρθρωση του χρέους: όλοι ξέραμε από την πρώτη στιγμή ότι δεν είναι βιώσιμο, αλλά μας έλεγαν μην το πείτε τώρα· δεν είναι σωστό. Το αποτέλεσμα είναι ότι μέχρι το 2010 έλεγαν όλοι ότι το χρέος είναι βιώσιμο και εμείς δεν τους απαντούσαμε “όχι, δεν είναι!”. Δεν τους λέγαμε ότι αυτά είναι βλακείες. Αυτό ήταν μια αυτοσυγκράτηση» είχε αναφέρει χαρακτηριστικά ο δημοσιογράφος. 

Η προπαγάνδα έφτασε στο αποκορύφωμά της λίγο πριν από το δημοψήφισμα του 2015. Μία περίοδος έντασης, ζυμώσεων και διαφωνιών που ίσως έχει μείνει στη μνήμη μας περισσότερο για όλα αυτά που τη συνόδευσαν παρά για το πρακτικό αποτύπωμα που άφησε πίσω του το ίδιο το πολιτικό γεγονός. Μία από τις κορυφαίες στιγμές αυτής της περιόδου ήταν η περίφημη διατύπωση της Μαρίας Σαράφογλου ότι «όλες οι κοινωνικές ομάδες στηρίζουν το ναι στο δημοψήφισμα» που συμπυκνώνουν την προσπάθεια των ΜΜΕ να υπαγορεύσουν τη δική τους αλήθεια ως μονόδρομο στο ακροατήριό τους.

Ενδεικτική ήταν και η αντιμετώπιση του Mega τις μέρες που επιβλήθηκαν τα capital controls όταν ένας κύριος που περίμενε υπομονετικά στην ουρά του ATM και κλήθηκε να μιλήσει για την «ταλαιπωρία» του, τόλμησε να αρθρώσει τη δική του αλήθεια για όσα συνέβαιναν και φυσικά κόπηκε στον αέρα με συνοπτικές διαδικασίες. 

Το ξέπλυμα στον φασισμό

Για αρκετά χρόνια η Χρυσή Αυγή είχε πολύ μεγαλύτερη προβολή στα ΜΜΕ από όση θα δικαιολογούσαν η δράση της, οι ιδέες της και το πογκρόμ βίας που είχε εξαπολύσει στους δρόμους της Αθήνας και άλλων μεγάλων πόλεων. Πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τόπος το λεύκωμα «Βάλ’ τους Χ – Ο μαύρος χάρτης της ρατσιστικής βίας» που ανέδειξε δεκάδες επιθέσεις οι οποίες συνδέονται με τη δικογραφία της Χρυσής Αυγής. Ελάχιστα από αυτά τα γεγονότα βρήκαν έστω και λίγο χώρο στις εφημερίδες και στα δελτία ειδήσεων. Αντίθετα τα στελέχη της Χρυσής Αυγής παρουσιάζονταν σαν αγανακτισμένοι κάτοικοι του Αγίου Παντελεήμονα στο Mega, ενώ το «Πρώτο Θέμα» φιλοξενούσε εκτενή ρεπορτάζ για τις γιαγιάδες που τα μέλη της Χρυσής Αυγής περνάνε στο απέναντι πεζοδρόμιο και προστατεύουν στα ATMs, την ερωτική ζωή του Ηλία Κασιδιάρη και τα συσσίτια «μόνο για Έλληνες».

Ας μην ξεχνάμε και τη «σοβαρή Χρυσή Αυγή» που ονειρευόταν ο Μπάμπης Παπαδημητρίου, ενώ ο Παύλος Φύσσας έπεφτε νεκρός για το… ποδόσφαιρο. 

Η lifestyle όψη της πολιτικής ζωής

Το φαινόμενο της ενημερωδιασκέδασης (infotainment) σε περιόδους που δεν υπάρχουν θεαματικά γεγονότα μεγάλης έντασης κυριαρχεί πλήρως στη μιντιακή ζωή (χωρίς να εκλείπουν και όλα τα παραπάνω). Εκατοντάδες άρθρα έχουν γραφτεί τα τελευταία χρόνια για τα ρούχα της  Μπέτυς Μπαζιάνα και τα τσιγάρα του Παύλου Πολάκη, ενώ η κριτική στον ΣΥΡΙΖΑ (και αντίστοιχα το «σπρώξιμο» στην κυβέρνηση Μητσοτάκη) στηρίζεται σε επιφανειακά ρεπορτάζ με lifestyle ένδυση που καλλιεργούν εντυπώσεις και ελάχιστα συμβάλλουν στον δημόσιο διάλογο. Ενδεικτικός ο ενθουσιασμός της Ελένης Τσολάκη για τον Κυριάκο Μητσοτάκη στον ΣΚΑΪ και η ευχή της «όλα να πηγαίνουν δεξιά…». Όπως και το εμπεριστατωμένο ρεπορτάζ του «Βηματοδότη» που αποκάλυψε ότι ο Κυριάκος τρώει ψάρι και όχι κοψίδια και ανθυγιεινά φαγητά. 

ΤΙΝΑΦΤΟΡΕ;; pic.twitter.com/yscKxZwEUg

— Thomas Mavrofides (@blacktom1961) September 11, 2019

Τα ψέματα του Μιχάλη Χρυσοχοΐδη

Φτάνοντας στην τελευταία περίοδο της δεκαετίας που διανύουμε, η άκριτη αναπαραγωγή των πληροφοριών και των δελτίων Τύπων της αστυνομίας και η προσπάθεια απόκρυψης των φαινομένων αστυνομικής βίας είναι εξαιρετικά έντονη. Γι’ αυτούς που γνωρίζουν καλά το κέντρο της Αθήνας είναι ξεκάθαρο ότι αυτό που έχει αλλάξει στα Εξάρχεια είναι η εγκατάσταση ενός στρατού κατοχής που κάνει τους κατοίκους και τους επισκέπτες της περιοχής να ασφυκτιούν. Τα περισσότερα ΜΜΕ παρουσιάζουν μια εικόνα «αποκατάστασης» της τάξης και της ασφάλειας, τη στιγμή που καθημερινά πληθαίνουν οι καταγγελίες για ξυλοδαρμούς, ξεγυμνώματα ανθρώπων και σεξιστικές συμπεριφορές. Τον Iούλιο του 2019 δημοσιεύτηκε σχεδόν σε όλα τα ΜΜΕ (και στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων) η υποτιθέμενη επίθεση διαδηλωτών στο αστυνομικό τμήμα Ακρόπολης κατά τη διάρκεια κινητοποίησης στο Κουκάκι ενάντια στο Airbnb και την αύξηση των ενοικίων στην περιοχή. Η αναπαραγωγή αυτής της ανύπαρκτης είδησης έγινε χωρίς καμία διασταύρωση και ρεπορτάζ, τη στιγμή που αυτόπτες μάρτυρες και κάτοικοι κατήγγειλαν στη συνέχεια ότι η αστυνομία πραγματοποίησε αναίτια επίθεση στο σώμα της διαδήλωσης. Και όμως, αυτές οι μαρτυρίες δεν δημοσιεύτηκαν παρά σε ελάχιστα ΜΜΕ.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο η αστυνομία επιχείρησε να κάνει το άσπρο μαύρο και για τα περιστατικά που είδαν το φως της δημοσιότητας κατά τη διάρκεια επιχείρησης εκκένωσης κατειλημμένου χώρου στο Κουκάκι. Η φωτογραφία-ντοκουμέντο με άτομο δεμένο πισθάγκωνα με καλυμμένο το πρόσωπο στην ταράτσα γειτονικού σπιτιού έκανε τον γύρο του διαδικτύου. «Δεν υπήρξε κουκούλα, δεν ασκήθηκε βία» ισχυρίστηκε μεταξύ άλλων ο εκπρόσωπος της Ελληνικής Αστυνομίας δίνοντας μια εκδοχή που έσπευσαν να υιοθετήσουν άκριτα αρκετές δημοφιλείς ιστοσελίδες. «Να περιμένουμε, θα έλεγα, την επίσημη ανακοίνωση της αστυνομίας, μήπως οι προσαχθέντες ένοικοι του διπλανού κτιρίου άσκησαν βία κατά των αστυνομικών», είπε χαρακτηριστικά στην τηλεόραση ρεπόρτερ της ΕΡΤ. 

Όλα αυτά είναι μόνο μερικά από τα πιο τρανταχτά παραδείγματα που είδαμε τα τελευταία χρόνια να περνούν μπροστά από τις οθόνες μας. Σε όλα τα παραπάνω μπορούν να προστεθούν οι γυναικοκτονίες και τα περιστατικά κακοποίησης που παρουσιάζονται ως «εγκλήματα πάθους», ο τρόπος που χτίστηκε το προφίλ του «κλέφτη» και «πρεζάκια» Ζακ Κωστόπουλου, η συγκάλυψη ευθυνών που επιχειρήθηκε στην υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη. 

«Φαίνεται αυτονόητο ότι αυτός που γράφει πρέπει να γράφει την αλήθεια, µε την έννοια δηλαδή πως δεν πρέπει να την καταπνίγει ή να την αποσιωπά και ότι δεν πρέπει να γράφει τίποτε που δεν είναι αληθινό. Δεν πρέπει να σκύβει στους ισχυρούς, δεν πρέπει να εξαπατά τους αδύναµους. Είναι φυσικά πολύ δύσκολο να µη σκύβεις στους ισχυρούς και είναι πολύ κερδοφόρο να εξαπατάς τους αδύναµους», έγραψε κάποτε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ και τα λόγια του μοιάζουν σήμερα πιο αληθινά από ποτέ.