Τελικά τι είναι η "δημοσιογραφία των πολιτών";

Στην εποχή των social media και της συνεχούς διάδρασης με την πληροφορία, ανθεί το επιχείρημα του “εκδημοκρατισμού” των ειδήσεων και της πολιτικής μέσα από τη χρήση των νέων μέσων. Η ανάδειξη της “δημοσιογραφίας των πολιτών” έχει στόχο να διαμορφώσει νοήματα και δράσεις που αντιτίθενται στην κυρίαρχη κουλτούρα, πέρα από τα μέσα ελέγχου της κυριαρχίας. Η πρακτική αυτή προσπαθεί να προωθήσει τη διάχυση της πληροφόρησης και των δράσεων, αλλά και την ανάπτυξη ριζοσπαστικών αντανακλάσεων. Τι είναι όμως η δημοσιογραφία των πολιτών και τι δυσκολίες περιλαμβάνει; Είμαστε κοντά στον εκδημοκρατισμό της πληροφορίας ή το διαδίκτυο αποτελεί έναν ακόμα “καθρέφτη” της κυρίαρχης κουλτούρας και αντίληψης;

Η δημοσιογραφία των πολιτών αποτελεί ένα ευρύ πεδίο, που συμβάλει συνολικά στη διεύρυνση των εναλλακτικών ταυτοτήτων και αποτελεί πεδίο έκφρασης για διαφορετικές και ετερόκλητες κοινωνικές ομάδες. Τα εναλλακτικά μέσα προσπαθούν να καλύψουν τα κενά που έχουν αφήσει τα κυρίαρχα ΜΜΕ, τα οποία προκύπτουν από την εμπορευματοποίηση και την ιδιοκτησιακή συγκέντρωση, ειδικά την τελευταία δεκαετία. Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο ‘εναλλακτικά μέσα’, αναφερόμαστε σε ένα διευρυμένο πεδίο, που περιλαμβάνει εφημερίδες, περιοδικά, ραδιοφωνικούς σταθμούς, μπλογκς, ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, πόστερ, γκράφιτι, αλλά και καλλιτεχνικές δράσεις δρόμου. 

Η εναλλακτική δημοσιογραφία στην ιδεατή της μορφή εμπεριέχει οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την κυρίαρχη κουλτούρα και είναι ανεξάρτητη από οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα. Το περιεχόμενο της παράγεται από επαγγελματίες, αλλά και από μη επαγγελματίες, από ανθρώπους που έχουν ελάχιστη ή και καθόλου ειδική εκπαίδευση σαν δημοσιογράφοι. Γράφουν και παράγουν μηνύματα με όπλο την ιδιότητα τους ως πολίτες , ως μέλη κοινοτήτων, ως ακτιβιστές. O βασικός στόχος της δημοσιογραφίας των πολιτών είναι να εξωτερικεύσουν τις ιδέες, τις σκέψεις και τις δράσεις ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων ή ανθρώπων που θίγονται άμεσα από την κυρίαρχη πολιτική (πχ. άνεργοι, μετανάστες, νέοι).Η οργάνωση της δουλειάς πραγματοποιείται συνήθως με τρόπους μη ιεραρχικούς – οριζόντιους, στα πλαίσια της συνεργασίας , δεν έχει στόχο το κέρδος και δεν υιοθετεί το μοντέλο οργάνωσης μιας επιχείρησης.

Οι δημιουργοί των εναλλακτικών μέσων, είναι αυτό που θα χαρακτηρίζαμε ‘ενεργό κοινό’ (active audience), δηλαδή πολίτες που προβάλουν την ανάγκη για αυτοέκφραση, αλληλεγγύη και συντονισμό και δημιουργούν τα media, αλλά δεν λειτουργούν σαν επαγγελματίες με στόχο να ελέγξουν τα media.Αντίθετα, προσπαθούν να κάνουν τα μέσα προσιτά στους περισσότερους ανθρώπους και να δώσουν «φωνή» σε αυτούς που δεν έχουν. 

Μέσα από τα νέα μέσα, οι χρήστες φιλτράρουν με διαφορετικό και πιο σύνθετο τρόπο την πληροφορία που δέχονται, αφού σπάει η αυθεντία του δημοσιογράφου και μπορούν να παρέμβουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του περιεχομένου. Η συγκεκριμένη πρακτική, μειώνει την δυνατότητα της “κοινωνικής κατασκευής” της πραγματικότητας μονόπλευρα από τα ΜΜΕ και διαφοροποιεί τις επιδράσεις τους στην κοινή γνώμη. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να τονιστεί ότι η διαδικασία αφομοίωσης των μηνυμάτων είναι ούτως ή άλλως σύνθετη και αμφίδρομη. Ο ρόλος που έχει μάθει να υιοθετεί το κοινό σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα είναι να γίνεται αποδέκτης μηνυμάτων. Παράλληλα όμως με αυτό, δίνει και ο ίδιος τις «ερμηνείες» του σε ένα δικό του κοινό. Οι ναρκισσιστικές αυτές αποκρίσεις στα μηνύματα των μέσων, μετατρέπουν ασυνείδητα τον αποδέκτη των μηνυμάτων, σε ενεργό παραγωγό νέων νοημάτων και σημασιών. 

Tέτοιες προσπάθειες έχουν σαν αποτέλεσμα την «από-κανονικοποιήση» (de-naturalization) των μιντιακών χώρων, ενθαρρύνοντας τα ακροατήρια στην εξισορρόπηση της δύναμης των media. Αυτές οι δραστηριότητες είναι μηχανισμοί μέσω των οποίων τα κοινωνικά προβλήματα επικοινωνούν με τη δημόσια σφαίρα. 

Mερικά χαρακτηριστικά των νέων μέσων και της δημοσιογραφίας των πολιτών: 
                            
-Η λειτουργία της δεν έχει στόχο το κέρδος, αλλά την παραγωγή ιδεών και μηνυμάτων, ενώ υπάρχουν μορφές αυτορρύθμισης και όχι κεντρικού ελέγχου από την πολιτική και οικονομική εξουσία.

-Η δημοσιογραφία των πολιτών δεν δημιουργεί ιεραρχικές δομές, αλλά οριζόντιες, και η παραγωγή της πληροφορίας γίνεται με μοίρασμα καθηκόντων και συνεργασία ανάμεσα στην ομάδα διαχείρισης.  

-Δεν είναι απαραίτητη η αμεροληψία και η αντικειμενικότητα, που ασπάζονται τουλάχιστον φαινομενικά, τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Τα εναλλακτικά μέσα δεν είναι αποστασιοποιημένα από τα γεγονότα, τα οποία περιγράφουν συχνά με εγγύτητα και συναισθηματικό λόγο. 

-Το περιεχόμενο εξαρτάται άμεσα από την συμμετοχή του κοινού στη διαμόρφωση του και στην δημιουργία ενός πεδίου για συζήτηση και επικοινωνία. Επομένως, η ίδια η ύπαρξη του μέσου βρίσκεται σε συνάρτηση με τους αναγνώστες που το παρακολουθούν και συνεισφέρουν στη συνέχιση της λειτουργίας του. 

-Οι συμμετέχοντες καθορίζουν μόνοι τους το είδος και τους κανόνες της συζήτησης και δεν έχουν εξαρτήσεις. Από την άλλη πλευρά, η εξάρτηση των παραδοσιακών μέσων από τα κέντρα πολιτικής και οικονομικής εξουσίας οδηγεί συχνά στο να αποσιωπούνται θέματα ή να προβάλλονται άλλα λιγότερο σημαντικά, με βάση το μοντέλο που έχει κυριαρχήσει τα τελευταία χρόνια. 

Υπάρχουν προβλήματα;

Ένα σημαντικό ερώτημα που τίθεται, είναι εάν οι διαδικτυακές κοινότητες μπορούν να προάγουν την πραγματική πολιτική συμμετοχή, και αν τελικά έχουν την δύναμη να επαναπροσδιορίσουν σημαντικά την κυρίαρχη δημόσια σφαίρα. Στο βιβλίο του με τίτλο «Ο Μύθος της Ψηφιακής Δημοκρατίας», ο Χάιντμαν , ερευνά αν το διαδίκτυο άλλαξε την πολιτική επιρροή στις Δυτικές δημοκρατίες. Ο Χάιντμαν υποστηρίζει ότι πρέπει να προϋπάρχει το ενδιαφέρον του πολίτη για την πολιτική, και ότι, αν κάποιος βαριέται την πολιτική, η ευκολότερη, γρηγορότερη και φθηνότερη πρόσβαση στην ενημέρωση δεν αρκεί για να του προκαλέσει το ενδιαφέρον.

Από την άλλη, όταν το ενδιαφέρον υφίσταται, υπάρχουν δυνατότητες για τους ανθρώπους που θέλουν να συμμετέχουν, ή για ομάδες πίεσης, που με εργαλείο το διαδίκτυο μπορούν να στρέφονται πιο αποτελεσματικά σε αυτήν την κατεύθυνση. Παρ΄ όλα αυτά, θεωρεί ότι δεν προκλήθηκε κάποια σημαντική τομή στον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες σχετίζονται με την πολιτική γενικότερα. 

Επίσης, σε πολλές χώρες του κόσμου, όπου υπάρχει μεγαλύτερη λογοκρισία, τα εναλλακτικά μέσα ενημέρωσης δυσκολεύονται να εξασφαλίσουν την λειτουργία τους και την παρέμβαση τους. Αυτό το είδαμε να συμβαίνει πολύ έντονα την περίοδο της Αραβικής Άνοιξης. Μήπως λοιπόν μιλάμε για ένα προνόμιο, που έρχεται να συναντήσει την “ευημερία” και την ανάπτυξη του Δυτικού Κόσμου;

Όλα αυτά τίθενται ιδιαίτερα έντονα σε μία περίοδο κρίσης, απορρύθμισης των μιντιακών χώρων και επαναπροσδιορισμού της ταυτότητας τους. Ο χρόνος μένει να δείξει εάν πρόκειται για ένα δημοκρατικό εργαλείο στα χέρια της κοινωνικής πλειοψηφίας ή για μία απατηλή αίσθηση ελευθερίας που επικαλύπτεται τελικά και θάβεται μέσα στις επιταγές της κυρίαρχης αντίληψης.