Τάσεις και αντιστάσεις στις πόλεις

Οι πόλεις είναι όχι μόνο διαρκές πεδίο ανταγωνισμών αλλά και υποκείμενο διαρκών μετασχηματισμών που παράγονται από τη δράση ανθρώπων, κοινωνικών ομάδων, θεσμών και εξουσιών στον χώρο. Eτσι οι πόλεις υπόκεινται σε διαρκείς μετασχηματισμούς, σε άλλες περιπτώσεις αργούς και σε άλλες πιο ταχείς. Η καπιταλιστική πόλη, που τα βασικά της χαρακτηριστικά διαμορφώνονται τα τελευταία διακόσια χρόνια, μετασχηματίζεται και αυτή ταχύτατα.

Βασικά πεδία που συμβάλλουν σε αυτούς τους μετασχηματισμούς είναι οι αλλαγές στα μοντέλα εργασίας, στις μετακινήσεις, οι αλλαγές που σχετίζονται με την κυριαρχία του διαδικτύου και των χρήσεων της πληροφορικής, οι παγκόσμιες ροές προϊόντων αλλά και οι παγκόσμιες ροές ανθρώπων, η ποιότητα και η διασπορά του οικιστικού αποθέματος ως σταθερής διάστασης του χώρου. Οι πόλεμοι και οι εμφύλιες συγκρούσεις αλλά και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής κυρίως σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας οδηγούν σε μετακινήσεις μεγάλου αριθμού κατοίκων προς πιο ασφαλείς τόπους.

Οι «ευέλικτες» σχέσεις εργασίας και η επισφάλεια διαφοροποιούν πλήρως τα μοντέλα κατοίκησης και αλλάζουν τη σχέση με την πόλη και τη γειτονιά. Οι μεγάλες μετακινήσεις με μεταφορικά μέσα αλλάζουν την πρόσληψη του χώρου αλλά και τον ίδιο τον αστικό εξοπλισμό.

ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ, ΠΙΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΞΙΕΣ

Ειδικά στην ελληνική πραγματικότητα οι πόλεις είναι αποτέλεσμα ενός μη ολοκληρωμένου μοντέλου ως προς την κυριαρχία και τις δυνατότητες κερδοφορίας του κεφαλαίου.

Γι’ αυτό θα μπορούσαμε να προβλέψουμε ότι τα επόμενα χρόνια θα επιδιωχθούν σοβαροί μετασχηματισμοί στις ελληνικές πόλεις. Μείξη πληθυσμών, μείξη χρήσεων, χαμηλές αξίες γης στα κέντρα πόλεων, μικρή ιδιοκτησία και περιορισμένη συγκέντρωση του χωρικού αποθέματος στα χέρια εταιρειών κεφαλαιακών επενδύσεων είναι μερικά από τα ζητήματα τα οποία προβλέπεται ότι θα απασχολήσουν στο άμεσο μέλλον προκειμένου να βελτιωθεί η κερδοσκοπία του κεφαλαίου στον χώρο. Τα τελευταία χρόνια, αρχικά με την ανάληψη της ολυμπιάδας 2004 αλλά και ιδιαίτερα μετά την κρίση του 2008, οι ελληνικές πόλεις γίνονται πεδίο μιας σειράς πιέσεων, αλλά ταυτόχρονα και ανάδυσης ποικίλων αντιστάσεων που προεικάζουν και διαπραγματεύονται ένα περισσότερο ή λιγότερο σχεδιαζόμενο μέλλον.

Ενα μέλλον που περιλαμβάνει πολλούς κινδύνους αλλά και πολλές δυνατότητες. Με τη θεσμοθέτηση εταιρειών διαχείρισης του χωρικού πλούτου (βλέπε ΤΑΙΠΕΔ και Υπερταμείο) έχουν ήδη γίνει στρατηγικές κινήσεις που προβλέπεται να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στο μέλλον των πόλεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η παραχώρηση του χώρου του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού σε ιδιώτη επενδυτή για τη δημιουργία μιας ιδιωτικής πόλης 25.000 κατοίκων, ένα έργο του οποίου οι όροι υλοποίησης παραμένουν ακόμη ασαφείς, αλλά πολλές από τις αρνητικές επιπτώσεις του, περιβαλλοντικές και κοινωνικές, είναι ήδη γνωστές.

ΧΟΡΗΓΟΙ, ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Ο πρωταγωνιστικός ρόλος των χορηγών με παρεμβάσεις έξω από κάθε πλαίσιο κοινωνικού ελέγχου σε θέματα χώρου αποτελεί ένα ακόμη ζήτημα ως προς τον σχεδιασμό και το μέλλον των πόλεων.

Φαραωνικά έργα, μερικά από τα οποία ευτυχώς αποσοβήθηκαν (όπως η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου), επιλέγονται από ιδιώτες παίκτες υπηρετώντας ιδιωτικά κυρίως συμφέροντα. Μέσα από τις «χορηγούμενες» παρεμβάσεις στον χώρο, με μελέτες που δεν απορρέουν ούτε από κάποιον χωρικό σχεδιασμό ούτε από αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, θα δούμε να γίνονται κρίσιμες παρεμβάσεις στη ΔΕΘ στη Θεσσαλονίκη, στις σιδηροδρομικές αποθήκες της Αλεξανδρούπολης, στο Τατόι, στον αρχαιολογικό χώρο της Ιεράς Οδού και σε πολλές ακόμη κρίσιμες αστικές παρεμβάσεις. Εδώ τα ιδιωτικά συμφέροντα έρχονται να συναντηθούν με το μοντέλο ανάπτυξης που προτείνει η σημερινή κυβέρνηση, ξαναγυρνώντας στις δεκαετίες ’50 και ’60, που βασίζεται στον κατασκευαστικό τομέα. Ενα μοντέλο που έχει δείξει τα όριά του δημιουργώντας πόλεις άναρχα δομημένες και στερημένες από ελεύθερους χώρους, πράσινο και επαρκή κοινωνικό εξοπλισμό.

Η ασύδοτη ανάπτυξη του τουρισμού ως κύριου τομέα της ελληνικής οικονομίας δημιουργεί σοβαρές δυσλειτουργίες στις πόλεις αναδεικνύοντας την ανεπάρκεια στα ζητήματα στέγης (ιδιαίτερα οξυμένα με την άνοδο των πλατφορμών βραχυχρόνιας μίσθωσης), μεταφορών και προστασίας των εμπορικών δραστηριοτήτων που απευθύνονται στους κατοίκους έναντι της πιεστικής ανάπτυξης αυτών που απευθύνονται στους τουρίστες.

ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΧΩΡΟΥ

Η συνεχής αύξηση των πλειστηριασμών, πέρα από τα προβλήματα στέγης που προβλέπεται να δημιουργήσει άμεσα, αλλάζει και το τοπίο ως προς τη διαχείριση του χώρου καθώς σημαντικός αριθμός ακινήτων μικροϊδιοκτησιών συγκεντρώνεται πλέον στα χέρια μεγάλων εταιρειών, πολλές φορές των ίδιων των τραπεζών, που αποκτούν έτσι ρυθμιστική ισχύ σε σχέση με ζητήματα χώρου.

Τέλος, οι αυξημένες ανισότητες –με την ψαλίδα ανάμεσα στο 10% των πλουσίων και την υπόλοιπη κοινωνία να ανοίγει συνεχώς και τον κοινωνικό αποκλεισμό να αφορά μεγάλα τμήματα του πληθυσμού– οδηγούν στην αύξηση των κοινωνικών αντιθέσεων, την εμπέδωση αποκλεισμών εντός του αστικού χώρου και την αύξηση της κατασταλτικής βίας ως εργαλείου πειθάρχησης της κοινωνίας. Μπορεί το «Πέρα από το Blade Runner» του M. Ντέιβις να μην είναι τόσο μακρινό όσο μπορεί να φαίνεται με την πρώτη ματιά.

ΣΧΕΔΙΟ, ΟΡΑΜΑ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ

Τελικά ποιος οραματίζεται και ποιος σχεδιάζει το μέλλον των πόλεων; Ο χωρικός σχεδιασμός στην Ελλάδα έρχεται τις περισσότερες φορές να γίνει αρωγός και διεκπεραιωτής αναγκών της αγοράς. Ελάχιστα είναι τα παραδείγματα αυτόνομης και με κάποιον τρόπο οραματικής παρέμβασης στις πόλεις και ακόμη λιγότερα τα παραδείγματα παρεμβάσεων που αφορούν την άρση των ανισοτήτων και τη διαμόρφωση χωρικών σχέσεων προς όφελος των πολλών.

Ετσι για παράδειγμα απουσιάζει ο σχεδιασμός για την αντιμετώπιση των στεγαστικών ζητημάτων και της άναρχης ανάπτυξης των τουριστικών χρήσεων σε βάρος άλλων λειτουργιών της πόλης, τη γήρανση του οικιστικού αποθέματος (με σοβαρές επιπτώσεις, κυρίως ενεργειακές), την απουσία πρασίνου και σχεδιασμού ως προς τη βιωσιμότητα και την ανθεκτικότητα των πόλεων στις κλιματικές πιέσεις, την αυξανόμενη αστικοποίηση και την αύξηση του πληθυσμού λόγω των μεταναστευτικών ροών, την ενσωμάτωση της τεχνολογίας προς όφελος των πολιτών, την καταπολέμηση των κοινωνικών ανισοτήτων, της περιθωριοποίησης και της μητροπολιτικής βίας και, τέλος, τη δημοκρατική – συλλογική διαχείριση των πόλεων.

Η μέχρι σήμερα εξέλιξη των ελληνικών πόλεων αλλά και οι συζητούμενες προτάσεις τα τελευταία χρόνια δεν μας επιτρέπουν λοιπόν μεγάλη αισιοδοξία. Οι απόπειρες να υπάρξει μια ολιστική προσέγγιση για το μέλλον των πόλεων είναι ελάχιστες και πολλές από αυτές προβληματικές. Χαρακτηριστικό βεβαίως είναι ότι οι περισσότερες αφορούν την Αθήνα, αφήνοντας στο περιθώριο τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις, κάποιες από τις οποίες προσπαθούν να αποσπάσουν ένα μικρό μερίδιο του «επενδυτικού» ενδιαφέροντος.

Αναφέρω μόνο μερικές ενδεικτικές στιγμές αυτών των προσπαθειών που εκτός από προβληματικές έμειναν και μετέωρες: το όραμα της Αθήνας ως συνεκτικής πόλης που οδήγησε στη θεσμοθέτηση της δυνατότητας υπέρβασης ύψους και συντελεστή προκειμένου να διαμορφωθούν περισσότεροι ελεύθεροι χώροι· οι διαγωνισμοί του Δήμου Αθηναίων 4Χ4 για τη διαμόρφωση χώρων με βάση τέσσερα γειτονικά οικοδομικά τετράγωνα· το πολυσυζητημένο ΣΟΑΠ (Σχέδιο Ολοκληρωμένης Αστικής Παρέμβασης) που συμπύκνωσε τη φιλοσοφία του στο «ασφάλεια και καινοτομία θα φέρουν την ανάπτυξη»· οι εξαγγελίες για τους εννέα σημειακούς διαγωνισμούς που δεν ολοκληρώθηκαν· η πρόταση νόμου του Δήμου Αθηναίων για τα κενά ακίνητα που έδινε το οικιστικό απόθεμα βορά στα ιδιωτικά συμφέροντα· το περιπετειώδες μετρό της Θεσσαλονίκης, η πολυσυζητημένη αλλά ανολοκλήρωτη διαμόρφωση του παραλιακού μετώπου της Πάτρας κ.λπ.

Ολες αυτές οι προτάσεις διέπονται από μια άναρχη και συχνά μικροπολιτική διάθεση παρουσίασης έργου, χωρίς να συνοδεύονται από σοβαρές μελέτες, χρηματοδοτικό σχεδιασμό και κυρίως κοινωνική διαβούλευση σε σχέση με τις ανάγκες των πόλεων. Η αποτυχία απάντησης στο αίτημα για βιώσιμες πόλεις εκ μέρους των κυβερνήσεων και των δήμων οδηγεί στη χρησιμοποίηση της ελάχιστης εγγύησης του κράτους προς τον πολίτη: της «ασφάλειας» που νομιμοποιεί την αύξηση της κρατικής βίας. Για όλους αυτούς τους λόγους το μέλλον προβλέπεται δυσοίωνο.

ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΔΡΑΣΗ

Η απάντηση δεν μπορεί να είναι παρά η συνειδητοποίηση των προβλημάτων εκ μέρους των πολιτών, της ανάγκης συλλογικής δράσης, της προτεραιότητας του δημόσιου σε σχέση με την ιδιωτική – ατομική λύση, που για τους περισσότερους και περισσότερες δεν είναι πλέον διαθέσιμη, των πρωτοβουλιών αυτοοργάνωσης και διεκδίκησης. Το Βερολίνο πάγωσε τα ενοίκια, η Γαλλία απαγόρευσε τις εξώσεις, η Βαρκελώνη έλεγξε το Αirbnb και ξεκίνησε πιλοτικά απαγόρευση της κυκλοφορίας και του παρκαρίσματος αυτοκινήτων σε ενότητες οικοδομικών τετραγώνων. Αυτά και πολλά ακόμη είναι αποτελέσματα κινητοποιήσεων των κατοίκων. Στην Αθήνα για πόσο ακόμη θα παραμένουμε παθητικές/οί σχολιάστριες/ές της επόμενης καινοτόμου χριστουγεννιάτικης φωταψίας; 

* Η Τόνια Κατερίνη είναι αρχιτέκτων μηχανικός, μέλος ΔΣ του συλλόγου αρχιτεκτόνων ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ

** Περιοδικό Hot Doc #196, Ανιχνεύοντας τη νέα δεκαετία, 12/1/2020