Τα τέρατα στην τέχνη της αρχαίας Ελλάδας

Η κληρονομιά της Αρχαίας Ελλάδας έβαλε τα θεμέλια της δημοκρατίας, της φιλοσοφίας, του σύγχονου Δυτικού πολιτισμού. Ποια είναι όμως η σκοτεινή πλευρά της τέχνης που αναπτύχθηκε εκείνη την εποχή; Η κοινωνία της αρχαίας Ελλάδας διαμορφώθηκε από την πίστη στον ορθολογισμό, αλλά καθορίστηκε εξίσου και από μία μυστηριώδη και αρχέγονη δύναμη, η οποία είναι εμφανής στο επαναλαμβανόμενο ρεπερτόριο της τέχνης και αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο ερμηνείας του κόσμου. 

Σύμφωνα με άρθρο του BBC, όταν σκέφτεται κανείς την αρχαία ελληνική τέχνη του έρχονται αυτόματα στο μυαλό τα μαρμάρινα αγάλματα των θεών του Ολύμπου, ξεχνώντας την ύπαρξη των κενταύρων και της Μέδουσας, λησμονώντας τις γοργόνες και τις σφίγγες που κοσμούν μερικά από τα πιο σημαντικά μνημεία. Τα τέρατα και τα ζώα ήταν ήδη κομμάτι της τέχνης μια ολόκληρη χιλιετία πριν από την κορύφωση της κλασικής εποχής στην αρχαία Αθήνα τον 5ο αιώνα πχ. Για παράδειγμα, τα συναντάμε την περίοδο του μινωικού και του μυκηναϊκού πολιτισμού της εποχής του Χαλκού. Το κείμενο του BBC αναφέρει μερικά ενδεικτικά παραδείγματα: 

1. Η ακρόπολη των Μυκηνών χτίστηκε πάνω σε ένα λόφο και ήταν περιτριγυρισµένη από γερά τείχη. Ήταν τόσο µεγάλες οι πέτρες αυτών των τειχών, που οι άνθρωποι πίστευαν ότι θα τα έφτιαξαν κύκλωπες. Γι’ αυτό τα λένε µέχρι σήµερα κυκλώπεια τείχη. Τη µεγάλη πύλη του τείχους στόλιζαν δυο πέτρινα λιοντάρια, που παραµένουν στη θέση τους µέχρι σήµερα. Αυτή είναι η περίφηµη πύλη των λεόντων, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και οι μυστηριώδεις και “άγριες” τοιχογραφίες της Κνωσού.  

Η Πύλη των Λεόντων στις Μυκήνες

2. Στα αετώματα και τις μετόπες του Παρθενώνα εικονίζονται θέματα παρμένα από τη μυθολογία. Οι παραστάσεις των μετοπών κάθε πλευράς έχουν ενιαίο θέμα. Βλέπουμε έτσι σκηνές από τέσσερις πολύ γνωστές μυθικές μάχες: (1) στην ανατολική πλευρά τη Γιγαντομαχία, δηλαδή τη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων· (2) στη βόρεια πλευρά την Ιλίου Πέρσιν, δηλαδή την άλωση της Τροίας· (3) στη δυτική πλευρά την αττική Αμαζονομαχία, με άλλα λόγια την προσπάθεια των Αμαζόνων να καταλάβουν την Ακρόπολη, την οποία απέκρουσαν με επιτυχία οι Αθηναίοι· (4) στη νότια πλευρά τη θεσσαλική Κενταυρομαχία (εικ. 198), τη μάχη των Λαπιθών και των Κενταύρων στους γάμους του Πειρίθου με τη συμμετοχή του Θησέα, για την οποία μιλήσαμε με αφορμή το δυτικό αέτωμα του ναού του Δία στην Ολυμπία. Οι μάχες αυτές έχουν συμβολική σημασία, αφού δείχνουν τις δυνάμεις της έννομης τάξης (τους θεούς του Ολύμπου) και του ανθρώπινου πολιτισμού (τους Λαπίθες) να νικούν τις δυνάμεις του χάους (τους Γίγαντες) και της άγριας φύσης (τους Κενταύρους) και τους Έλληνες να νικούν τους βαρβάρους (τους Τρώες και τις Αμαζόνες). 

Η Μάχη των Λαπιθών και των Κενταύρων

3. Πολλά πλάσματα εμφανίζονται με άγριο και αποκρουστικό τρόπο στην τέχνη, για να μετατραπούν με το πέρασμα των αιώνων σε φορείς του ωραίου και του υψηλού. Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι  η Μέδουσα, που στην πρώιμη ελληνική τέχνη φαίνεται ως μία τερατώδης φιγούρα, ενώ από τα μέσα του πέμπτου αιώνα και μετά είναι πλέον μία όμορφη γυναίκα. Οι απεικονίσεις στην τέχνη γίνονται σταδιακά πιο ρεαλιστικές, με σκοπό να αποδώσουν φανταστικά πλάσματα με θεϊκές ιδιότητες με έναν πιο εκλεπτυσμένο τρόπο. 

Η   Γοργόνα   Μέδουσα   ήταν   πολύ   όμορφη   κοπέλα, την   οποία   ερωτεύτηκε   ο   Ποσειδώνας.  Τότε  η   Αθηνά  ζήλεψε και   έκανε   πέτρινο   το   βλέμμα   της.  Τη   θέση   των   μαλλιών   της   πήραν   φαρμακερά   φίδια. Τελικά τη σκότωσε ο Περσέας, με την βοήθεια της Αθηνάς. Το κεφάλι της, το περίφημο «Γοργόνειο», το παρέλαβε η θεά από τον ήρωα και το επέθεσε στην ασπίδα της, επειδή το κεφάλι της, ακόμη και νεκρό, πέτρωνε όποιον το κοίταζε.

Σημαντικό ρόλο στην τέχνη της αρχαίας Ελλάδας παίζουν και οι σάτυροι, οι οποίοι είναι άτακτες και μεθυσμένες ανθρώπινες φιγούρες με μυτερά αυτιά και ουρές αλόγων που βρίσκονται διαρκώς σε σεξουαλική διέγερση και εμφανίζονται ζωγραφισμένοι σε εκατοντάδες αγγεία. Στα διάφορα έργα τόσο του λόγου όσο και της τέχνης εμφανίζονται θρασείς, πότες, ερωτομανείς με τις Νύμφες και εξαιρετικά φιλόμουσοι και χορευτές.Ιδιαίτερα στη δραματική ποίηση οι Σάτυροι αποτελούν τα κύρια πρόσωπα του σατυρικού δράματος εξ ου και η ονομασία του. Στο ποιητικό αυτό είδος οι Σάτυροι εμφανίζονται ντυμένοι με δέρματα τράγων ονομαζόμενοι έτσι “τράγοι”. 

Συμπερασματικά, τα τέρατα στην Αρχαία Ελλάδα δεν χρησιμοποιήθηκαν στην τέχνη για να φοβίσουν τους ανθρώπους, αλλά ως ένας χρήσιμος τρόπος για να εκφράσουν την κοσμοθεωρία τους, τις ιδέες τους για την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό, να διαχωρίσουν τη θνητή από τη θεϊκή φύση. Τα φανταστικά πλάσματα ήταν κομμάτι της διανόησης και της ζωής, άρρηκτα συνδεδεμένα με τον πολιτισμό εκείνης της εποχής που ακόμα και σήμερα θαυμάζουμε. 

Με πληροφορίες από το BBC