Τα πλαστικά πνίγουν τη Μεσόγειο

Με τα πλέον μελανά χρώματα περιγράφεται σε έκθεση της WWF η κατάσταση που επικρατεί στη Μεσόγειο, καθώς τονίζει ότι πρόκειται για μία από τις θάλασσες με τα υψηλότερα ποσοστά πλαστικών σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Οπως επισημαίνεται, στη Μεσόγειο τα πλαστικά αποτελούν το 95% των σκουπιδιών που βρίσκονται στο νερό, στον βυθό αλλά και στις ακτές. Η ρύπανση αυτή προέρχεται κυρίως από την Τουρκία και την Ισπανία, ενώ ακολουθούν η Ιταλία, η Αίγυπτος, η Γαλλία και η Ελλάδα.

Η Ευρώπη είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός πλαστικού στον κόσμο μετά την Κίνα, καθώς εναποθέτει 150.000-500.000 τόνους μακροπλαστικού και 70.000-130.000 τόνους μικροπλαστικού στη θάλασσα κάθε χρόνο. Οι πάνω από 200 εκατομμύρια τουρίστες που επισκέπτονται τη Μεσόγειο κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αυξάνουν τα θαλάσσια απορρίμματα κατά 40%.

Την ίδια ώρα, σε επίπεδο ρεκόρ εκτιμάται ότι έχουν φτάσει τα μικροπλαστικά, τα μικρά και πιο ύπουλα κομμάτια πλαστικού, τα οποία όταν εισέρχονται στην τροφική αλυσίδα αποτελούν απειλή για μεγάλο αριθμό ειδών αλλά και για την ανθρώπινη υγεία. Η συγκέντρωσή τους φτάνει το 1,25 εκατομμύριο κομματάκια ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο!

ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΖΩΗ

Στην πλειονότητά τους τα πλαστικά που παράγουν οι κάτοικοι και οι επισκέπτες της Ευρώπης καταλήγουν στη Μεσόγειο και αποτελούν σοβαρή απειλή για τη θαλάσσια ζωή καθώς, όπως επισημαίνεται στην έρευνα, τα μεγάλα πλαστικά κομμάτια τραυματίζουν, προκαλούν ασφυξία και συχνά θάνατο στα ζώα της θάλασσας, συμπεριλαμβανομένων και ειδών που είτε προστατεύονται από τον νόμο είτε κινδυνεύουν με εξαφάνιση, όπως οι θαλάσσιες χελώνες. Οπως προκύπτει από την έρευνα της WWF, σχεδόν πάνω από το 90% της καταστροφής που προκαλείται στην άγρια ζωή των θαλασσών μας οφείλεται στα πλαστικά. Στη Μεσόγειο τα θύματα είναι κυρίως πουλιά (35%), ψάρια (27%), ασπόνδυλα (20%), θαλάσσια θηλαστικά (13%) και θαλάσσιες χελώνες.

Τα πλαστικά προκαλούν τραυματισμούς, βλάβες και παραμορφώσεις (συμπεριλαμβανομένης και της περιόδου ανάπτυξης), ενώ μπορεί να στερήσουν από τα θαλάσσια είδη τη δυνατότητα να διαφύγουν από θηρευτές, να κολυμπήσουν και να τραφούν, σχεδόν πάντα με μη αναστρέψιμες επιπτώσεις: τα ζώα πεθαίνουν από πείνα, πνιγμό ή επειδή αποτελούν εύκολο θήραμα. Οι πετονιές και τα δίχτυα προκαλούν το 65% της παγίδευσης θαλάσσιων ειδών στη Μεσόγειο.

Γενικότερα, όλα τα αλιευτικά εργαλεία τα οποία είτε έχουν εγκαταλειφθεί είτε έχουν χαθεί είτε έχουν απορριφθεί στη θάλασσα (πετονιές, παγίδες, δίχτυα) προκαλούν καταστροφές στην άγρια ζωή, εγκλωβίζοντας και σκοτώνοντας ψάρια και άλλα θαλάσσια θηλαστικά – είναι γνωστά και ως «δίχτυα-φαντάσματα». Ακόμη και η απειλούμενη με εξαφάνιση μεσογειακή φώκια είναι θύμα των διχτυών-φαντασμάτων.

Στη Μεσόγειο 134 είδη πέφτουν θύματα της κατάποσης πλαστικών συμπεριλαμβανομένων 60 ειδών ψαριών και τριών ειδών χελωνών, εννέα ειδών θαλασσοπουλιών και πέντε ειδών θαλάσσιων θηλαστικών (φυσητήρες, πτεροφάλαινες, ρινοδέλφινα, σταχτοδέλφινα και ζωνοδέλφινα). Σήμερα το 90% των θαλασσοπουλιών έχουν κάποιο μικρό κομμάτι πλαστικού στο στομάχι τους (το 1960 το ποσοστό αυτό ήταν 5%) και μέχρι το 2050 αυτό το ποσοστό μπορεί να έχει αγγίξει το 99% εάν δεν αναληφθεί δράση για τη μείωση των πλαστικών στη θάλασσα. Πλαστικές ίνες και μικροπλαστικά έχουν βρεθεί μέσα σε μύδια και στρείδια, ενώ πακέτα με τσιπς και τσιγάρα έχουν βρεθεί στο στομάχι μεγάλων πελαγικών ψαριών.

Η κατάποση πλαστικών, ειδικά μεγάλων κομματιών, προκαλεί πλήθος επιπτώσεων καθώς μπορεί να μειώσει τη χωρητικότητα του στομαχιού και έτσι να μειωθούν η αίσθηση της πείνας και η συσσώρευση λίπους (απαραίτητο για όλα τα ζώα που κάνουν μεγάλα μεταναστευτικά ταξίδια) ή να μπλοκάρει τη διαδικασία πέψης, να προκαλέσει έλκος, νέκρωση (θάνατο των κυττάρων), διάτρηση και πληγές. Ολες αυτές οι αρνητικές συνέπειες σχεδόν πάντα οδηγούν στον θάνατο.

Ολα τα είδη χελώνας που ζουν στη Μεσόγειο έχουν καταπιεί πλαστικά. Μια δεκαετής έρευνα σε χελώνες καρέτα κατέδειξε ότι το 35% των δειγμάτων που έχουν αναλυθεί έχουν καταπιεί σκουπίδια, τα περισσότερα από τα οποία είναι πλαστικά. Μια από τις χειρότερες περιπτώσεις ήταν όταν βρέθηκαν στο στομάχι ενός εκβρασμένου φυσητήρα εννέα μέτρα πετονιάς, τεσσεράμισι μέτρα εύκαμπτου σωλήνα, δύο γλάστρες και άλλες πλαστικές παγίδες. Σε κάποια δείγματα έχουν βρεθεί μέχρι και 150 πλαστικά κομματάκια.

Επίσης, το 18% από τους τόνους και τους ξιφίες έχουν πλαστικά σκουπίδια στο στομάχι τους, κυρίως σελοφάν και PET, όπως και το 17% του είδους γαλέου galeus melastomus στις Βαλεαρίδες νήσους στην Ισπανία. Ακόμη και μικρότερα είδη, όπως τα μύδια, τα καβούρια και τα μπαρμπούνια, τα οποία τρέφονται από το βένθος, είναι σημαντικοί συσσωρευτές μικροπλαστικών.

Οι επιπτώσεις των μικροπλαστικών στην ανθρώπινη υγεία είναι άγνωστες ακόμη. Τα πλαστικά έχουν εισέλθει επίσης στον κόσμο των μικροσκοπικών ειδών. Το ζωοπλαγκτόν (οι μικροί οργανισμοί που βρίσκονται στη βάση της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας) άθελά του τρέφεται με σωματίδια πλαστικών μικρότερα του ενός χιλιοστού. Αυτά τα κομματάκια μπορεί να περιλαμβάνουν τοξικές ουσίες: καταπίνοντάς τα το ζωοπλαγκτόν τα μεταδίδει στην τροφική αλυσίδα φτάνοντας μέχρι τους ανθρώπους.

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΕ ΑΛΙΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟ

Η ρύπανση από τα πλαστικά, όπως είναι αναμενόμενο, επηρεάζει αρνητικά και σημαντικούς τομείς στη Μεσόγειο, ειδικά την αλιεία και τον τουρισμό. Συγκεκριμένα, υπολογίζεται ότι τα θαλάσσια απορρίμματα προκαλούν ετησίως οικονομικές απώλειες της τάξεως των 61,7 εκατ. ευρώ στον ευρωπαϊκό αλιευτικό στόλο εξαιτίας της μείωσης των αλιευμάτων και των καταστροφών στα καΐκια. Επιπλέον, οι παραλίες που είναι γεμάτες σκουπίδια απωθούν τους επισκέπτες, με αποτέλεσμα την απώλεια θέσεων εργασίας στον τουριστικό τομέα, ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται το κόστος για τον καθαρισμό παραλιών και λιμανιών.

Η πόλη της Νίκαιας στη Γαλλία, για παράδειγμα, ξοδεύει περίπου 2 εκατ. ευρώ κάθε χρόνο για να εξασφαλίσει την καθαριότητα στις παραλίες. Αν και η εικόνα που προκύπτει από την έρευνα της WWF είναι ιδιαίτερα απογοητευτική, η περιβαλλοντική οργάνωση επισημαίνει ότι το πρόβλημα μπορεί να αντιμετωπιστεί, αλλά για να γίνει κάτι τέτοιο απαιτείται σοβαρή δέσμευση και συνεργασία όλων, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και των πολιτών.

Συγκεκριμένα, προτείνεται:

• Στήριξη μιας δεσμευτικής διεθνούς συμφωνίας για την εξάλειψη των απορρίψεων πλαστικών στους ωκεανούς, με δεσμευτικούς στόχους για τα κράτη-μέλη, πλαίσιο παρακολούθησης και αξιολόγησης και οικονομικός μηχανισμός που θα υποστηρίζει την εφαρμογή τους. • Θέσπιση μακρόπνοου στόχου ώστε οι βιομηχανίες να μηδενίσουν όλες τις διαρροές πλαστικών προς το περιβάλλον σύμφωνα με το ψήφισμα για τη θαλάσσια ρύπανση του Συμβουλίου των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον, με υποχρέωση για τις βιομηχανίες να χαρτογραφήσουν και να μειώσουν τα σημεία των πιθανών διαρροών πλαστικών σε όλα τα στάδια της αλυσίδας εφοδιασμού.

• Εξασφάλιση ότι τα δίχτυα-φαντάσματα έχουν ανασυρθεί από τον βυθό και έχουν καταλήξει σε ασφαλές σημείο. Η έρευνα και η χρηματοδότηση είναι απαραίτητες για να εντοπιστούν τα δίχτυα-φαντάσματα και να επανατοποθετηθούν σε κατάλληλες εγκαταστάσεις. Αυτοί που παράγουν αλιευτικά εργαλεία θα πρέπει να καλύπτουν και τα έξοδα για την ανέλκυσή τους και να είναι διαθέσιμα τα κατάλληλα χρηματοδοτικά κίνητρα για να παραδίδουν τα χρησιμοποιημένα δίχτυα και τα δίχτυα-φαντάσματα σε κατάλληλες εγκαταστάσεις σε λιμάνια.

• Υιοθέτηση διεθνών εμπορικών ρυθμίσεων για τα πλαστικά απόβλητα, οι οποίες θα ορίζουν κριτήρια ανακύκλωσης γι’ αυτούς που δραστηριοποιούνται στην εξαγωγή πλαστικών αποβλήτων. Θέσπισητης διευρυμένης ευθύνης των παραγωγών πλαστικών για όλα τα πλαστικά προϊόντα που βγαίνουν στην αγορά και δημιουργία συστήματος ανταποδοτικής ανακύκλωσης όπου είναι εφικτό.

Σε εθνικό επίπεδο οι απαιτούμενοι στόχοι είναι:

• Ο στόχος για ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση του 30% των πλαστικών αποβλήτων που ισχύει σήμερα να αυξηθεί στο 30% μέχρι το 2030. Εθνικοί στόχοι θα πρέπει να τεθούν για τη χρήση ανακυκλωμένων υλικών μέχρι το 2025: για τα μέταλλα 90%, για το χαρτί 80%, για τα πλαστικά στις αναπτυγμένες χώρες 70% και στις αναπτυσσόμενες 50%. Διαφορετικοί στόχοι για τη συλλογή θα πρέπει να υιοθετηθούν αναλόγως για τη διευρυμένη ευθύνη παραγωγών (π.χ. χαμηλότερο τέλος για επανανακυκλώσιμες συσκευασίες ή για τη χρήση ανακυκλωμένων υλικών) και τα ανταποδοτικά συστήματα.

• Κατάργηση όλων των ειδών πλαστικής σακούλας μιας χρήσης και απαγόρευση προσθήκης μικροπλαστικών σε προϊόντα μέχρι το 2025. Ολες οι χώρες θα πρέπει να καταστρώσουν σχέδιο δράσης μέχρι το 2025 για να μειώσουν τα πλαστικά απόβλητα, συμπεριλαμβανομένων και καινούργιων απαγορεύσεων σε συγκεκριμένα προϊόντα όπως οι πλαστικές σακούλες και σε άλλα προϊόντα μιας χρήσης όπου οι εναλλακτικές προτάσεις είναι διαθέσιμες. Στο σχέδιο δράσης να περιλαμβάνονται και κίνητρα (π.χ. φοροαπαλλαγές) για τη μείωση των πλαστικών απορριμμάτων. Να θεσπιστεί ακόμη η κατάργηση των πρωτογενών μικροπλαστικών σε καταναλωτικά αγαθά (καθαριστικά, καλλυντικά) καθώς και όλων των μη διασπώμενων πλαστικών προϊόντων που απελευθερώνονται στο περιβάλλον και δεν μπορούν να ανακτηθούν.

• Επίτευξη στόχου 100% συλλογής και διαχείρισης απορριμμάτων μέσα από αποτελεσματική ανακύκλωση και ολοκληρωμένα σχέδια διαχείρισης αποβλήτων, ώστε να μην υπάρχουν ανεξέλεγκτες διαθέσεις στερεών αποβλήτων. Να τεθεί σε λειτουργία ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης αποβλήτων που θα συμπεριλαμβάνει την αποτελεσματική διαλογή των διάφορων ρευμάτων απορριμμάτων (π.χ. οργανικά, χαρτί, μέταλλο και πλαστικά). Επίσης να γίνουν επενδύσεις στις υποδομές για τη διαχείριση αποβλήτων που θα επιτρέψουν καλύτερες αποδόσεις στη διαχείριση των πλαστικών και την ανακύκλωση. 

* Περιοδικό HOT DOC #155, Πλαστικός πλανήτης, 29/7/2018