Σταύρος Ψυλλάκης: «Το ντοκιμαντέρ είναι μυθοπλασία με άλλους όρους»

Με ποιο κριτήριο ξεχωρίσατε τα δέκα ντοκιμαντέρ σας που θα προβληθούν στο φεστιβάλ;

Ηθελα μαζί με τα πιο γνωστά και προβεβλημένα φιλμ μου να παρουσιαστούν και κάποια που δεν είχαν την ευκαιρία να συναντηθούν στο παρελθόν με το κινηματογραφόφιλο κοινό. Σημειωτέον ότι από τις δέκα αυτές ταινίες οι έξι προβάλλονται για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη.

Γιατί γίνατε ντοκιμαντερίστας και όχι σκηνοθέτης ταινιών μυθοπλασίας;

Καταρχάς να πούμε ότι είμαι απόλυτα πεπεισμένος και το φωνάζω με όλη μου τη δύναμη ότι τα ντοκιμαντέρ είναι ταινίες μυθοπλασίας όπως όλες οι άλλες. Απλώς γίνονται με άλλους όρους. Δεν διαφοροποιούνται σε τίποτε εκτός από το ότι εκφράζουν τη μυθοπλασία αυτού που τα δημιουργεί. Υπάρχει ο στίχος του ποιητή Αργύρη Χιόνη που λέει «ό,τι περιγράφω με περιγράφει» και νομίζω ότι τα λέει όλα. Μην έχουμε αυταπάτες περί αντικειμενικότητας ή αλήθειας. Εσύ είσαι που βλέπεις έτσι τον κόσμο κι εσύ είσαι που επιλέγεις να τον κινηματογραφήσεις με αυτό τον τρόπο. Και διαπραγματεύεσαι το θέμα που σε συγκινεί με υποκειμενικό τρόπο, που σου δίνει τη δυνατότητα να το αναδείξεις όπως εσύ επιθυμείς. Απλώς χρησιμοποιείς πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα. Κι αυτό δημιουργεί μια αυταπάτη περί αντικειμενικού ντοκιμαντέρ. Θεωρώ όμως ότι το ντοκιμαντέρ είναι εξ ολοκλήρου κατασκευή. Μυθοπλασία με άλλους όρους.

Πότε κολλήσατε το μικρόβιο του σινεμά;

Είμαι της γενιάς του Πολυτεχνείου. Μπήκα στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο το 1972 και επειδή η περίοδος ήταν πολύ πολιτικοποιημένη βλέπαμε αρκετό σινεμά. Δεν ήμουν ιδιαίτερα σινεφίλ ή μέλος κάποιας λέσχης. Εβλεπα όμως σινεμά επειδή με ενδιέφεραν οι ταινίες που είχαν να κάνουν κυρίως με τη λογοτεχνία αλλά και τις άλλες τέχνες. Το μικρόβιο μπήκε πολύ μετά, όταν είχα τελειώσει τη σχολή κι αποφάσισα ότι δεν θα ακολουθήσω το επάγγελμα του μηχανικού. Πέρασε ένα διάστημα όπου ήμουν στη σχολή Χατζίκου και στα μέσα της δεκαετίας του ’80 αποφάσισα να μην επηρεαστώ από τα στερεότυπα της εποχής περί ντοκιμαντέρ που καταπιάνονται μόνο με θέματα ιστορικά ή αρχαιολογικά –τότε δεν ήταν στο προσκήνιο ούτε ο ακτιβισμός ούτε οι κοινωνικές διεκδικήσεις– και πήρα το ρίσκο να ασχοληθώ με το είδος που οι περισσότεροι θεωρούσαν υποδεέστερο ή παρακμιακό. Όταν μάλιστα βρέθηκα στη Γαλλία (τυχαία με υποτροφία κι όχι από επιλογή) και ήρθα σε επαφή με το ανθρωπολογικό και εθνολογικό ντοκιμαντέρ σε μια σχολή που ο πνευματικός του πατέρας ήταν ο Ζαν Ρους, είδα την πλούσια διάσταση που μπορεί να έχει το ντοκιμαντέρ. Η επαφή που είχα εκεί με τους ανθρώπους της σχολής και το ταιριαστό με τη δική μου ιδιοσυγκρασία κλίμα και την κουλτούρα ζωής με έκανε να ακολουθήσω αυτό τον δρόμο. Ηταν σαν ένας ράφτης να μου έραψε ξαφνικά το κοστούμι που μου ταιριάζει.

Και ποια είναι τα θέματα που σας συγκινούν και σας ταιριάζουν περισσότερο;

Επιλέγω θέματα που έχουν στοιχεία που με συγκινούν κι όχι επειδή θέλω να αποκαλύψω κάτι. Δεν πηγαίνω ποτέ με ένα σενάριο στα γυρίσματα. Επίσης μπορεί να με έχει γοητεύσει κάποιο πρόσωπο, να μου έχει «μιλήσει» ιδιαιτέρως με κάποιον τρόπο.

Ιστορία ή καθημερινότητα;

Η Ιστορία με γιώτα κεφαλαίο δεν με συγκινεί τόσο όσο οι ιστορίες απλών ανθρώπων. Οι ήρωές μου, για να το πω έτσι συμβατικά, δεν είναι διάσημες προσωπικότητες. Είναι άνθρωποι που η Ιστορία δεν θα ασχοληθεί ποτέ μαζί τους. Κι επειδή έχω οικειότητα μαζί τους αφού η Ιστορία δεν ασχολείται με εκείνους, ε τότε κι εμείς βγάζουμε την Ιστορία έξω από τις ταινίες μας.

Επιλέγετε πάντως και ζόρικα θέματα.

Κοιτάξτε. Η ταινία με το ψυχιατρείο π.χ., που καταπιάνεται με μια οριακή κατάσταση, είναι κάτι που σχετίζεται με μια βαθύτερη κρίση του ακρογωνιαίου λίθου του δυτικού πολιτισμού που εκφράζεται με τη φράση «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Ή τα φιλμ «Μεταξά» και «Ολυμπία» δεν αφορούν τον καρκίνο. Η αναγγελία σε κάποιον άνθρωπο ότι πάσχει από καρκίνο είναι η αφορμή για να αναστοχαστεί πάνω στη ζωή και στον θάνατο. Και να μπουν ανάλογα ερωτήματα: ποια είναι τα ανούσια κομμάτια της ζωής, για ποιο πράγμα αξίζει να ζει κανείς κ.ά. Δηλαδή η αρρώστια γίνεται η αφορμή για να στοχαστούμε πάνω στην ίδια την ύπαρξή μας. Αυτές οι ταινίες είναι υπαρξιακά δοκίμια.

Πώς βιώνετε το τιμητικό αφιέρωμα που σας κάνει το φεστιβάλ;

Ηταν κάτι που με εξέπληξε. Δεν το περίμενα. Συνήθως αυτά γίνονται μόνο όταν πεθάνει κάποιος. Θέλω να ευχαριστήσω τους διοργανωτές για την τιμή που μου κάνουν.

Η πολιτική τι ρόλο παίζει στη ζωή σας;

Σημαντική αλλά όχι απόλυτη. Δεν είμαι αγκιστρωμένος σε μία και μόνη αλήθεια. Πιστεύω ότι ο άνθρωπος πρέπει να αλλάζει και να αναζητά πάντα νέες, καλύτερες ιδέες. Να μην είναι κολλημένος μόνο σε ένα πράγμα. Το μόνο που δεν έχει αλλάξει στη ζωή μου είναι η ομάδα που υποστηρίζω. Είμαι Ολυμπιακός από τα τρία μου στα Χανιά που μεγάλωσα, όταν ένας θείος με δωροδόκησε χαρίζοντας μου μια μπάλα, στο λιμάνι που τότε ήταν δυσφημισμένη περιοχή κι όχι ο τουριστικός προορισμός που είναι σήμερα. Είμαι περήφανος που μεγάλωσα στην αλητεία εκείνων των Χανίων.