Πρελούδιο στην ΕΣΣΔ του πρώτου καιρού

Η Οκτωβριανή Επανάσταση – 7 του Νοέμβρη 1917 με το γρηγοριανό ημερολόγιο– ορμώντας μέσα από τις στάχτες του πολέμου και της ταξικής εκμετάλλευσης λειτούργησε θυελλωδώς σε όλους τους τομείς της καλλιτεχνικής δημιουργίας, με την ανάπτυξη του κλάδου της μουσικής να αποτελεί συγχορδία της εποχής. Συγκεκριμένα, από τις πρώτες ημέρες της επανάστασης αντήχησαν τα μαχητικά τραγούδια του προλεταριάτου «Διεθνής» και «Βαρσαβιάνκα». Ομιλίες για την υποστήριξη της επανάστασης εναλλάσσονταν με εκτελέσεις έργων κλασικής μουσικής – ένα από αυτά ήταν το «Ποίημα της έκστασης» του Αλεξάντρ Σκριάμπιν. 

Στα χειμερινά ανάκτορα εργάτες και αγρότες με στρατιωτικές χλαίνες άκουγαν το «Ρέκβιεμ» του Μότσαρτ. Το ίδιο γινόταν και στο Θέατρο Μπαλσόι, όπου στη συναυλία που δόθηκε για την πρώτη επέτειο της επανάστασης ακούστηκαν έργα του Μπετόβεν και του Τσαϊκόφσκι.

«Εμπρός της Γης οι κολασμένοι»

Στα χρόνια του εμφυλίου δημιουργήθηκαν τα πρώτα σοβιετικά μουσικά έργα· άλλα ως διασκευή λαϊκών τραγουδιών, όπως το «Περπατούσε στα Ουράλια ο ήρωας Τσαπάγεφ» και άλλα ως έργα συνθετών που συνδέονταν με τον Κόκκινο Στρατό, όπως το «Εμβατήριο των κομμουνάρων». 

Κάποιος που παρευρέθηκε στα θεάματα της Πρωτομαγιάς του 1920 στην Πετρούπολη θυμόταν: «Το Κομισαριάτο του Στρατού είχε στείλει μια μπάντα από τρομπέτες που στέκονταν στην πάνω ταράτσα του Πύργου των Μηχανικών, απέναντι από τα Θερινά Ανάκτορα· πολίτες ηθοποιοί με τους θιάσους τους έδωσαν μια παράσταση της τραγωδίας του Ευριπίδη “Ιππόλυτος” στο κεφαλόσκαλο, κάτω απ’ την ταράτσα· η χορωδία του Αρχαγγέλσκ, πάνω σε ένα ειδικά κατασκευασμένο πλεούμενο, έκανε τη βόλτα της ημικυκλικής τεχνητής λίμνης των Κήπων των Θερινών Ανακτόρων»*.

Η ανάπτυξη της σοσιαλιστικής μουσικής κουλτούρας πραγματοποιήθηκε με τη δημιουργία κρατικής μουσικής υποδομής. Με τα διατάγματα που υπογράφτηκαν μετά την επανάσταση εθνικοποιήθηκαν οι μουσικές εκδόσεις, οι ιδιωτικές σχολές που ανήκαν στην Τσαρική Ρωσική Μουσική Εταιρεία καθώς και όλα τα έργα που είχαν εκδοθεί ή παρέμεναν ανέκδοτα σε όποιου τα χέρια και αν βρίσκονταν. Το κράτος ανέλαβε τη διεύθυνση των μεγαλύτερων μουσικών ιδρυμάτων ενώ δημιουργήθηκαν νέα συγκροτήματα όπως η ρωσική λαϊκή ορχήστρα (1919), η φιλαρμονική της Πετρούπολης (1921) καθώς και πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Με τη συμμετοχή επαγγελματιών μουσικών πραγματοποιήθηκαν πολυάριθμες λαϊκές συναυλίες και διαλέξεις και οργανώθηκαν ερασιτεχνικές χορωδίες, ορχήστρες, εκπαιδευτικά φροντιστήρια ακόμη και στα τμήματα του Κόκκινου Στρατού.

Σοσιαλισμός = σοβιέτ + εξηλεκτρισμός + Metallica

Από τη δεκαετία του ’20 σημειώνεται εντατική αναδιοργάνωση της μουσικής ζωής. Εμφανίστηκαν χιλιάδες όμιλοι και ομάδες. Το τραγούδι αναπτύχθηκε και στο περιβάλλον της Κομσομόλ (η κομμουνιστική οργάνωση νέων στη Σοβιετική Ενωση), ενώ ανανεώθηκε το ρεπερτόριο του θεάτρου και των συναυλιών με έργα Σοβιετικών και ξένων συνθετών. Μεγάλη επιτυχία γνώρισαν τα έργα της κλασικής όπερας με θέματα εμπνευσμένα από λαϊκοαπελευθερωτικούς αγώνες. Νέα μουσικά θέατρα και ωδεία λειτούργησαν στο Αζερμπαϊτζάν το 1921, στην Αρμενία το 1923 και αλλού**.

Μεταξύ των πρώτων συμφωνιών ήταν και οι συνθέσεις του Νικολάι Γιακόβλεβιτς Μιασκόφσκι ο οποίος είχε λάβει μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το 1921 διορίστηκε καθηγητής στο Ωδείο της Μόσχας. Στα μέσα της δεκαετίας του ’20 αναδείχτηκαν οι νέοι συνθέτες, μεταξύ των οποίων ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς· ο Λεβ Ομπόριν κέρδισε το πρώτο βραβείο στον Διαγωνισμό Σοπέν της Βαρσοβίας το 1927.

Η σοβιετική μουσική ήταν συνδεδεμένη με την κλασική μουσική παράδοση. Αλλοι όμως επέλεξαν να εκφράσουν τη νέα ζωή μέσα από νέες φόρμες, όπως ο φουτουριστής Αλεξάντρ Μοσόλοφ, του οποίου το έργο «Χυτήριο σιδήρου» συμπεριέλαβαν πρόσφατα οι Metallica στις εμφανίσεις τους στο Σαν Φρανσίσκο με τη συμφωνική ορχήστρα της πόλης, όταν γιόρτασαν τα 20 χρόνια από την κυκλοφορία του «S&M». 

Στην ΕΣΣΔ σοσιαλισμός και μουσική εμφάνισαν αναρίθμητες σχέσεις, σκέψεις, οπτικές. Τα έργα που δημιούργησαν οι Σοστακόβιτς, Προκόφιεφ, Χατσατουριάν, Καμπαλέφσκι, Χρένικοφ και τόσοι άλλοι αναγνωρίστηκαν σε όλο τον κόσμο και αποτελούν γόνιμη παρακαταθήκη για τους ακροατές και τους δημιουργούς του μέλλοντος.

* «Σοσιαλισμός και κουλτούρα», συλλογικό, σελ. 200

** Στοιχεία παρμένα από τη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια

*** Ο Παναγιώτης Μανιάτης είναι συγγραφέας