Πιερ Παόλο Παζολίνι: Ένας παρεµβατικός διανοούµενος με τολμηρή ζωή

«Ξέρω ότι σε αυτήν τη χώρα που δεν είναι µαύρη αλλά µόνο τροµερά βρόµικη υπάρχει µια άλλη χώρα: η κόκκινη χώρα των κοµµουνιστών. Σε αυτήν είναι άγνωστες η διαφθορά, η άγνοια, η δουλοπρέπεια»

Πιερ Πάολο Παζολίνι

Ξεκίνησα να διαβάζω το βιβλίο «Πιερ Πάολο Παζολίνι – Κείµενα, συνεντεύξεις, επιστολές, η δολοφονία» του Γιάννη Ηλ. Παππά ένα ξηµέρωµα µε στόχο να ρίξω µια µατιά ώστε να το ξαναπιάσω την επόµενη ηµέρα. ∆εν κατάφερα να το κλείσω. Η µία σελίδα έφερνε την άλλη, τα κοµµάτια του παζλ ενώνονταν µε τρόπο θεαµατικό. Στο βιβλίο συγκεντρώνονται πολύ σηµαντικά κείµενα για την αποκωδικοποίηση αυτής της τόσο σηµαντικής προσωπικότητας, η οποία χρειάστηκε σχεδόν όλο το φάσµα της τέχνης και του λόγου για να ξεδιπλώσει το µεγαλείο της. Ποιητής, πεζογράφος, σεναριογράφος, σκηνοθέτης, ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας, γλωσσολόγος, µεταφραστής, δοκιµιογράφος, ζωγράφος. Ο Παζολίνι υπήρξε η ενσάρκωση του ουµανιστικού προτύπου.

Εκατό χρόνια συµπληρώνονται φέτος από τη γέννησή του και στις 2 Νοεµβρίου 47 χρόνια από την άγρια δολοφονία του από ανθρώπους που σχετίζονταν µε το ιταλικό παρακράτος. Επρεπε να περάσουν ολόκληρες δεκαετίες για να πιστοποιηθεί το 2009 διά στόµατος Πίνο Πελόζι (ο άνθρωπος που καταδικάστηκε για τη δολοφονία του) αυτό που όλοι γνώριζαν αλλά κανείς δεν τολµούσε να πει: δεν ήταν έγκληµα από χέρι εραστή, αλλά µια υπόθεση αρκετά πιο περίπλοκη, η οποία οδηγεί στην έρευνά του για τις πετρελαϊκές εταιρείες.

Το Φριούλι, η Ρώµη και το υποπρολεταριάτο

Αναζήτησα τον Γιάννη Παππά για να µιλήσουµε για το φαινόµενο Παζολίνι, τη συµβολή του στον ιταλικό πολιτισµό και την πολιτική του σκέψη. «Ηταν καταρχάς ένας παρεµβατικός διανοούµενος, κάτι που λείπει σήµερα. Είχε το θάρρος της γνώµης του και από κάποιο σηµείο και πέρα είχε και την πολυτέλεια να λέει όσα πίστευε, διότι κανείς δεν θα του αφαιρούσε τον λόγο. Εκανε κάτι πολύ σηµαντικό ο Παζολίνι: αξιοποίησε τις συνεντεύξεις του και την τηλεόραση στο έπακρο, µε στόχο να εξηγήσει στον κόσµο πώς λειτουργούσε το σύστηµα. Πίστευε ότι ο καταναλωτισµός, η πολιτική και ο τρόπος που λειτουργούν τα ΜΜΕ δεν επιτρέπουν στον κόσµο να καταλάβει τι συµβαίνει ώστε να συνειδητοποιηθεί και να ενεργοποιηθεί πολιτικά» εξηγεί ο συγγραφέας.

Ο Π. Π. Παζολίνι µεγάλωσε στο Φριούλι, µια αγροτική περιοχή στα σύνορα µε τη Γιουγκοσλαβία, από πατέρα στρατιωτικό και µητέρα δασκάλα. Εκεί ήρθε σε επαφή µε τους αγώνες των αγροτών εναντίον των φεουδαρχών και το βίωµά του τον έκανε να συνειδητοποιήσει από νωρίς την ταξικότητα της κοινωνίας. Εγινε µέλος του Ιταλικού Κοµµουνιστικού Κόµµατος (PCI), από το οποίο διαγράφτηκε σύντοµα. «Ακόµη κι έτσι όµως παρέµεινε κοµµουνιστής µέχρι το τέλος. Τον ενδιέφερε ο λαός και ποτέ δεν νοιάστηκε για την εξουσία» λέει ο Γ. Παππάς. Τη γλώσσα του Φριούλι χρησιµοποιεί από επιλογή και στα γραπτά του, την περίοδο που οι φασίστες επιχειρούσαν να αφανίσουν κάθε διάλεκτο, σε µια προσπάθεια οµογενοποίησης της χώρας. «Πίστευε ότι θα πρέπει να διατηρούνται τα ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά κάθε πληθυσµιακής οµάδας. ∆εν του άρεσε καθόλου η ιδέα ενός πολιτισµού στον οποίο θα κυριαρχεί µία γλώσσα, διότι κάθε διάλεκτος φέρει στοιχεία τα οποία χάνονται όταν χάνονται και οι λέξεις».

Οταν πλέον αρχίζει να ζει στη Ρώµη έρχεται σε επαφή µε αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε υποπρολεταριάτο, όσους δηλαδή είχαν έρθει µεταπολεµικά από την επαρχία στη Ρώµη και είχαν εγκατασταθεί στην περιφέρειά της. «Για κάποιο διάστηµα πίστευε ότι από αυτούς τους ανθρώπους θα πυροδοτηθεί η επανάσταση. Σύντοµα κατάλαβε ότι επρόκειτο για ψευδαίσθηση, διότι αυτό που είχαν ανάγκη ήταν να γίνουν µικροαστοί: να βρουν µια καλή δουλειά, να αγοράσουν σπίτι, βέσπα, αυτοκίνητο. Στόχος τους ήταν να ανέλθουν κοινωνικά» λέει ο συγγραφέας.

Στη Ρώµη ήρθε σε επαφή και µε την αργκό της υπόγειας πόλης. Γοητεύτηκε τόσο από τη γλώσσα αυτή ώστε τη χρησιµοποίησε στο µυθιστόρηµά του «Τα παιδιά της ζωής», ένα βιβλίο που ακόµη και στην καλύτερη µετάφρασή του δεν έχουν αποδοθεί σε όλη τους την γκάµα οι λέξεις της πιάτσας. «Το βιβλίο εκδόθηκε το 1955 και δηµιούργησε αναταραχή στους λογοτεχνικούς κύκλους της Ιταλίας. Φανταστείτε να κυκλοφορούσε στην Ελλάδα εκείνη την εποχή ένα αντίστοιχο µυθιστόρηµα µε τη γλώσσα που διέσωζε ο Ηλίας Πετρόπουλος». Το βιβλίο προκάλεσε τόσες συζητήσεις ώστε βρέθηκε στο στόχαστρο των µέσων µαζικής ενηµέρωσης, µε συνεχείς αναφορές στην ιδιωτική του ζωή οι οποίες τροφοδότησαν τον µηχανισµό δίωξης. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες πριν από τη δολοφονία του µηνύθηκε αµέτρητες φορές. Οι κατηγορίες ήταν αβάσιµες – οι καταγγελίες κυµαίνονται από βλασφηµία, αισχρολογία και συκοφαντική δυσφήµηση µέχρι ένοπλη ληστεία. Εµµέσως βέβαια αναφέρονται στην οµοφυλοφιλία του και στον αντίκτυπο που έχει στην κοινωνία της καθολικής Ιταλίας.

Ο Μοράβια, η Μοράντε και ο κινηµατογράφος

Το βιβλίο περιλαµβάνει ένα πολύ σηµαντικό κείµενο του Αλµπέρτο Μοράβια σχετικά µε τον Παζολίνι. Με τον συγγραφέα είχαν βαθιά φιλία που χαρακτηριζόταν από την αλληλοεκτίµηση αλλά και τις έντονες διαφωνίες. «Ο Μοράβια ήταν αστός, εκτιµούσε την ελευθερία της σκέψης του Παζολίνι. Την παρέα τους συµπλήρωναν η Ελσα Μοράντε (συγγραφέας και σύντροφος του Μοράβια), ο Νινέτο Ντάβολι (εραστής του Παζολίνι) και η ηθοποιός Λάουρα Μπέτι, η οποία είχε εµφανιστεί στις ταινίες του και είχαν παντρευτεί, χωρίς όµως να έχουν σαρκική σχέση».

Ως κινηµατογραφιστής έδωσε κυρίαρχο λόγο στην εικόνα – πάντα σκεφτόταν σε εικόνες, εξού και το ενδιαφέρον του για την ιταλική ζωγραφική και οι σπουδές του στην ιστορία της τέχνης στην Μπολόνια υπό τον Ροµπέρτο Λόνγκι. Στο κινηµατογραφικό του έργο δεκάδες είναι οι αναφορές στον Τζιότο (τον οποίο µάλιστα υποδύεται ο ίδιος στο «∆εκαήµερο»), τον Μαζάτσο, τον Μαντένια, τον Ποντόρµο και τον Ρόσο Φιορεντίνο, τον Καραβάτζο και άλλους σηµαντικούς Ιταλούς ζωγράφους. «Οταν βλέπεις το “Σαλό” κατανοείς τον φασισµό· στο “Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο” αναρωτιέται κάποιος πώς ένας κατά δήλωσή του άθεος γύρισε µια διεισδυτική µαρξική ταινία βασισµένη σε ιερό κείµενο. Αυτό συµβαίνει γιατί εµβάθυνε στην ουσία και δεν έµεινε στην επιφάνεια» λέει ο συγγραφέας. Ο Παζολίνι κατά βάση συνεργαζόταν µε ερασιτέχνες ηθοποιούς – αυτή η επιλογή του µάλιστα δικαιώθηκε ήδη µε τον «Ακατόνε», την πρώτη του ταινία, στρέφοντας την προσοχή σε ένα κοινωνικό στρώµα που µέχρι τότε έµενε σχετικά αθέατο.

Κλείνοντας αντιγράφω την απάντηση του Παζολίνι σε µια συνέντευξη πινγκ πονγκ που έδωσε στη Λάουρα Μπεργκάνια για την εφηµερίδα «La Stampa» το 1968. Στην ερώτηση αν πιστεύει στην ηθική απαντά: «Είµαι υπέρ της ηθικής, ενάντια στον αστικό ηθικισµό. Ποια είναι η διαφορά; Θα σας εξηγήσω: ο ηθικολόγος λέει όχι στους άλλους, ο ηθικός άνθρωπος λέει όχι µόνο στον εαυτό του».

INF0

Το βιβλίο «Πιερ Πάολο Παζολίνι – Κείμενα, συνεντεύξεις, επιστολές, η δολοφονία» του Γιάννη Ηλ. Παππά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις 24 Γράμματα