Πέθανε ο Μάνος Ελευθερίου. Τα Μαλαματένια Λόγια του περνούν στην αθανασία!

Είναι μια ωραία βραδιά στη ”Χελώνα”, το στέκι του Κραουνάκη και της Νικολακοπούλου. Τρία – τέσσερα χρόνια πίσω. Εκεί η Γιώτα Γιάννα παρουσιάζει το βιβλίο – CD της από την Οδό Πανός του Χρονά. Μεταξύ των παρευρισκομένων, είναι και ο Μάνος Ελευθερίου. Κάθεται και παρακολουθεί τη Γιώτα Γιάννα που βγάζει τα εσώψυχα της στη φυσαρμόνικα. Κάθομαι δίπλα του και σχολιάζουμε. Θέλει ένα μπουκάλι μπίρα που πάω και του φέρνω από το μπαρ. Η ώρα έχει περάσει τις τρεις τα χαράματα. Μου ζητάει να τον πάω να πάρει ταξί – υπάρχει πιάτσα λίγα μέτρα έξω από τη ”Χελώνα”. Η μικρή απόσταση διαρκεί ώρα πολλή. Τον κρατάω αγκαζέ και λέμε στο πόδι όσα δεν είπαμε μέσα στο μαγαζί με τη μουσική και τη βαβούρα. Μιλάμε για την Κατερίνα Γώγου και τη μικρή συνεργασία του με τον Μάνο Χατζιδάκι. Καταλαβαίνω πως δεν του είναι ιδιαίτερα ευχάριστη η μνήμη αυτή. Πιθανώς να ήθελε μεγαλύτερη σε έκταση και σε βάθος χρόνου την καλλιτεχνική σύμπλευση με τον άλλο Μάνο. Έπειτα λέμε για χάπια αντικαταθλιπτικά. Είναι εξπέρ στη φαρμακολογία και στη δοσολογία. Μας πιάνουν τα γέλια. Θυμάμαι το γέλιο του, σιγανό, μέσα απ’ τα δόντια του. ”Εμείς οι δύο πρέπει να τα ξαναπούμε” μου κάνει, τον βάζω στο ταξί και τον παρακολουθώ μέχρι που χάνεται μες το σκοτάδι…

Πάμε πάλι πίσω στο χρόνο, γύρω στο 2010, μπορεί και το ’11. Στο Γκάζι. Με τον τραγουδοποιό Λόλεκ και την ηθοποιό Λουκία Μιχαλοπούλου. Μες το σκοτάδι διακρίνουμε τρεις φιγούρες που περπατάνε μαζί. Δύο ψηλοί άντρες και μία γυναίκα στη μέση. Είναι ο Μάνος Ελευθερίου μαζί με τον Ηλία Ψινάκη που συνοδεύουν την Κική Δημουλά. ”Τι σουρεαλιστικό τρίο ειν’ αυτό” σκέφτομαι και γνωρίζοντας μόνο αυτόν προσωπικά, κάνω να τον χαιρετίσω. Ο Ψινάκης πετάγεται και λέει με το γνώριμο χιούμορ του: ”Άντε τώρα να με βλέπουν παρέα με τον Ελευθερίου και τη Δημουλά, σκέτο ρεζιλίκι”! Γελάμε όλοι και σκορπίζουμε. 

Ιανουάριος του 2013 και στο θέατρο Victoria η Μέμη Σπυράτου παρουσιάζει τη φελλινική παράσταση «Οι Αδέσποτοι». Αμέσως μετά ακολουθούσε λαϊκό πρόγραμμα με τη Γιώτα Γιάννα. Οι πάντες είναι εκεί: Από τον Χρονά και τον Νιάρχο μέχρι τον Γιώργο Νταλάρα και τον Χρήστο Χατζηπαναγιώτη. Είναι κι ο Ελευθερίου, όμως, που πιάνει μια γωνιά με το ποτό του στο χέρι, κάπως μελαγχολικός. ”Τι έχεις, Μάνο μου, δεν είσαι καλά;” τολμώ να τον ρωτήσω. ”Θέλω να χαζέψω το θηρίο” μου απαντάει, εννοώντας τη Γιώτα Γιάννα. ”Ξαναζώ απόψε την Πλάκα το ’70”…Όλη την ώρα, η Γιώτα τραγουδάει για πάρτη του, πρόσωπο με πρόσωπο σχεδόν: Ξαρχάκο, Χιώτη, Ζαμπέτα, Θεοδωράκη, Άκη Πάνου. Ο Χρονάς με πλησιάζει και μου λέει συνωμοτικά: ”Τράβα μία φωτογραφία τους δυο τους, είναι μεγάλη στιγμή! Μην το κάνεις σαν εμένα που δεν έχω ούτε μία φωτογραφία με τον Χατζιδάκι και τον Τσαρούχη”. Ο Μάνος, που είναι τσακάλι, καταλαβαίνει τι πάει να γίνει. Την ώρα που στρέφω το φακό μου, αυτός, που σήμερα βλέπεις παντού φωτογραφίες του με όλο τον κόσμο, κρύβει με τα χέρια του το πρόσωπο του! ”Σ’ την έσκασα, Μπόσκο” μου λέει αμέσως μετά και πέφτει ένα γέλιο διαρκείας. Η φωτογραφία όμως, έτσι έστω, έχει τραβηχτεί και αποτυπώνει για πάντα τη διάθεση του εκείνης της στιγμής. Μία στιγμή που πιθανώς να του τη σπάσαμε, αφού πήγαμε να τον βγάλουμε από την απομόνωση του. «Αυτή είναι φωτογραφία!» θα μου έλεγε ο ίδιος, όμως, λίγα χρόνια αργότερα…

Είναι χειμώνας του 2015 και βρίσκομαι στο σπίτι της Κατερίνας Στανίση στην περιοχή του Ελληνικού. Την ψήνω να συμμετάσχει σε μια δουλειά που κάνουμε από κοινού με τον συγγραφέα Θωμά Κοροβίνη. ”Θέλω ένα τραγούδι καινούργιο να γραφτεί” μου λέει η Στανίση, εκτός από τα κομμάτια του ίδιου του Θωμά, αλλά και τα παλιά λαϊκά, που απαιτεί το έργο μας. Εκείνη τη στιγμή χτυπάει το κινητό μου. Είναι η Λένα Πλάτωνος. ”Να ποια θα σου φτιάξει τραγούδι” της λέω αμέσως. ”Η Πλάτωνος; Εμένα;” ρωτάει έκπληκτη και συγκινημένη η Κατερίνα, που γνωρίζει καλά τι εστί Πλάτωνος. Τα λένε μεταξύ τους για αρκετή ώρα. ”Εγώ θα γράψω το τραγούδι” της λέει η Λένα, ”μόνο που θέλω στίχους του Μάνου Ελευθερίου”. Διπλή η συγκίνηση της Στανίση, εφόσον ήδη τον έχει τραγουδήσει τον ποιητή. Την επόμενη τηλεφωνώ του Μάνου. Τον ακούω ενθουσιασμένο στην ιδέα μιας συνεργασίας με την Πλάτωνος για τη φωνή της Στανίση. ”Πως τις σκέφτεσαι, βρε παιδάκι μου, αυτές τις τρομερές κουμπαριές;” μου κάνει και αρχίζει να μου εκθειάζει όλους τους συντελεστές, τον Θωμά, τη Λένα, την Κατερίνα. Λίγες εβδομάδες αργότερα, η Στανίση με ειδοποιεί πως πρέπει να φύγει για εμφανίσεις σε μαγαζιά της ομογένειας στη Γερμανία. Για να μην υπάρχει καμία αμφιβολία εκ μέρους μου, με ενημερώνει πως ήδη διέκοψε τη συμμετοχή της σε σχήμα σε μαγαζί της Συγγρού. Είμαστε όλοι να σκάσουμε, μα το ”χαρτί” είναι πολύ και όλοι περνάμε δύσκολα τελευταία. Δίνουμε άφεση στην Κατερίνα και καταλήγουμε στη λήξη μιας συνεργασίας προτού καν ξεκινήσει. Δεν υπάρχει πια λόγος να περάσω από το σπίτι του Μάνου, όπως είχαμε συμφωνήσει από τηλεφώνου, για να του έλεγα το όλο concept και να έγραφε. Οι στίχοι του δεν φτάνουν ποτέ στα χέρια της συνθέτριας. Κι όλο λέγαμε τον τελευταίο χρόνο να του ζητούσαμε στίχους με τη Λένα, να γεννιόταν ένα νέο δικό τους τραγούδι…Δεν έγινε, δεν πειράζει, ίσως η ψυχή του τώρα πια να ευλογήσει μία καινούργια συνεργασία. ”Ο θάνατος, άλλωστε, πρέπει να φέρνει ζωή, κάθε τέλος και μια αρχή” είναι λόγια της Λένας από το τηλέφωνο, την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές. 

Δεν θέλω να κάνω ένα αποστειρωμένο αφιέρωμα στον Μάνο Ελευθερίου. Το βιογραφικό και η εργογραφία του βρίσκονται εύκολα στο διαδίκτυο: Ποίηση, μυθιστοριογραφία, πεζογραφία, στιχουργήματα. Ένα ποτ – πουρί μόνο από τα τόσα πολλά και μεγάλα τραγούδια του κλωθογυρίζει στο κεφάλι μου: ”Το τραίνο φεύγει στις οχτώ” του Μίκη Θεοδωράκη με τις φωνές του Μητσιά και της Δημητριάδη, που διασκεύασαν και οργανικά οι Walkabouts… Το ”Ποιος τη ζωή μου”, πάλι του Μίκη, από τα ”Τραγούδια του Αγώνα”, τραγούδι – σύμβολο για κάθε σημερινό απεργό πείνας, για κάθε διωκόμενο για την πολιτική του ιδεολογία και τη στάση ζωής του… Τη ”Δίκοπη ζωή” με τον Γιώργο Μεράντζα και τη ”Ρόζα Λούξεμπουργκ” με τη Δημητριάδη από τα ”Τροπάρια για φονιάδες”, εκείνον τον αριστουργηματικό δίσκο του Θάνου Μικρούτσικου από τη μεγάλη τοιχογραφία της Αντίστασης… Τα ”Μαλαματένια λόγια” στη διονυσιακή μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου με αυτόν τον απερίγραπτο στίχο: ”Καλύτερα να σ’ έλεγαν Μαρία και νά’σουν ράφτρα απ’ την Κοκκινιά”…Το ντουέτο του Θανάση Γκαϊφύλλια με τη Μαρίζα Κωχ σε μιαν ”Ατέλειωτη εκδρομή” για όσα άφησε πίσω της η επταετία της χούντας: ”Δεν ειμ’ εγώ αυτός που κυνηγάτε, λάθος πόρτα κι ο αριθμός μη με ρωτάτε”…Τον ”Άμλετ της Σελήνης”, πάλι του Θάνου Μικρούτσικου, από το κοντινό παρελθόν, με τον Θηβαίο, γραμμένο για τον Γιώργο Χειμωνά. Ποιος άλλος ποιητής, εστέτ και λαϊκός συγχρόνως, θα ”διεκδικούσε θαύματα που δίνουν τα χασίσια”; Ίσως γιατί ο Ελευθερίου δεν ήταν καθόλου εστέτ, μόνο βαθιά λαϊκός που σεβόταν απεριόριστα τους αποσυνάγωγους του κόσμου όλου! Αφήνει πίσω του ένα έργο τεράστιο με όλους τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες: Τον Δήμο Μούτση, τον Γιάννη Σπανό, τον Σταύρο Κουγιουμτζή, τον Χρήστο Λεοντή, τον Ηλία Ανδριόπουλο, τον Χρήστο Νικολόπουλο, τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον Βασίλη Δημητρίου, τη Νένα Βενετσάνου, τον Θέμη Ανδρεάδη, τον Γιάννη Ιωάννου, τον Γιώργο Χατζηνάσιο, τον Τάσο Γκρους, τον Λαυρέντη Μαχαιρίτσα, τον Παντελή Θαλασσινό, τον Γιώργο Καζαντζή – ο κατάλογος είναι ατελείωτος πραγματικά!

Το χαρακτηριστικό του ήταν η Γενναιοδωρία με ”γάμμα” κεφαλαίο: Αυτό μαρτυρά η συμμετοχή του στη δισκογραφία των τελευταίων δέκα – δεκαπέντε ετών! Είναι αδύνατο να σταχυολογήσει κανείς με ακρίβεια τα στιχουργήματα του που μελοποιήθηκαν από συνθέτες της νεότερης γενιάς: Αναφέρω ενδεικτικά τις συνεργασίες του με νέα παιδιά, μουσικούς σαν τον Σπύρο Παρασκευάκο, τον Ζαχαρία Καρούνη, τον Αλέξανδρο Εμμανουηλίδη, τον Φίλιππο Περιστέρη, τον Άρη Βλάχο, τον Γιάννη Κότσιρα, τον Σταύρο Σιόλα, τον Γιώργο Κυριάκο κ.α. Ο οποιοσδήποτε νέος δημιουργός τον πλησίαζε με το ταλέντο στα μάτια του, ήταν σίγουρο πως θα έφευγε με στίχους του στις αποσκευές του! Δεν το έκαναν πολλοί αυτό που έκανε ο Ελευθερίου, ειδικά αν είχαν τέτοιο έργο πίσω τους, ας μην το παραβλέπουμε και πάντα να το θυμόμαστε!

Ο Ελευθερίου δεν είχε κανένα κόμπλεξ, επίσης, να έδινε στίχους ακόμη και σε καλλιτέχνες της αντιπέρα όχθης: Τον Μαζωνάκη, τον Σαμπάνη, τον Τερλέγκα, την Πέγκυ Ζήνα, την οποία εκτιμούσε πολύ. Κάποτε, στο περιοδικό «Δίφωνο» νομίζω, προσπάθησε να τον στριμώξει ένας συνάδελφος επειδή συνεργάστηκε μαζί της. Η απάντηση του ήταν αποστομωτική και έβριθε από χιούμορ: «Αν είναι να δώσω στίχους στην Πέγκυ Ζήνα και να πληρώνω άνετα το ενοίκιο μου και τα φάρμακα μου, κάθομαι να της γράψω πέντε ποιητικές συλλογές»! Γι’ αυτή του τη θέση, βέβαια, είχε αντιμετωπίσει έως και την οργή του Θάνου Μικρούτσικου μια βραδιά πριν χρόνια στον Ιανό, που κάποιοι ακόμα θυμούνται. Δεν είναι τυχαίο, έτσι, που είχε συνεργαστεί και με τον Τάκη Μουσαφίρη, σε μια εποχή που ο τελευταίος μεγαλουργούσε στο λαϊκό τραγούδι – σλόγκαν. Δεν υπήρχαν ”όχθες” στο τραγούδι για τον Ελευθερίου. Πίστευε πως τα τραγούδια πρέπει να γεννιούνται αδέσποτα, χωρίς γάμους συμβατικούς, ελεύθερα και αδέσμευτα.

Η συνεργασία του με τον Μάνο Χατζιδάκι είναι ένα άλλο κεφάλαιο στην πορεία του. Συναντήθηκαν καλλιτεχνικά το 1972 όταν ο Χατζιδάκις είχε επιστρέψει μόνιμα από την Αμερική και ευαγγελιζόταν ένα νέο είδος αμιγώς ποιητικού τραγουδιού, αρχής γινομένης φυσικά από τον θρυλικό «Μεγάλο Ερωτικό» εκείνης της χρονιάς. Ο Χατζιδάκις τον κάλεσε και του ζήτησε στίχους του για ένα ιδιαίτερο έργο που θα παρουσίαζε στο «Πολύτροπον» στην Πλάκα το χειμώνα 1973 – 74: Επρόκειτο για το έργο «Ο Οδοιπόρος, το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης» που θα διαδεχόταν τις, μηδέποτε πραγματοποιηθείσες, παραστάσεις του Χρήστου Λεοντή με το έργο «Αχ Έρωτα» σε ποίηση Lorca – Λ. Παπαδόπουλου με ερμηνεύτρια τη Φλέρυ Νταντωνάκη. Δεν ξέρω κατά πόσο ο Χατζιδάκις έβγαλε απ’ τα νερά του τον Ελευθερίου, ζητώντας του στην ουσία υπερρεαλιστικά στιχουργήματα τον ίδιο καιρό που εκείνος μπόλιαζε το έργο του με την πολιτική. Ήταν κι ένα θέμα που προσπάθησα να συζητήσω με τον ίδιο το βράδυ αυτό έξω απ’ τη ”Χελώνα” που λέω παραπάνω. Ποιος, όμως, μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός πως και ο Χατζιδάκις τη δική του αισθητική επανάσταση έκανε τότε με το νέο εν λόγω έργο του; Έχω την αίσθηση πως τα λίγα τραγούδια που έφτιαξαν από κοινού και που σχημάτισαν την πρώτη ενότητα του έργου, τον ”Οδοιπόρο”, είναι ότι πιο ιδιαίτερο και ερμητικά κλειστό μας κληροδότησε από την πλευρά του ο στιχουργός – ποιητής Ελευθερίου. Τα κλειδιά, 45 χρόνια μετά, ανήκουν σε όλους μας. Παραθέτω από το αρχείο του συνθέτη Μιχάλη Τρανουδάκη ένα μέρος από το τυπωμένο πρόγραμμα με τα τραγούδια των δύο Μάνων στο ”Πολύτροπον” εκείνου του καιρού: 

Στον Μάνο Ελευθερίου οφείλουμε και τη μοναδική υπέροχη μελοποίηση στον Κ. Π. Καβάφη από τον Χρήστο Νικολόπουλο. Αναφέρομαι στο ποίημα «Γκρίζα» με την Ελευθερία Αρβανιτάκη. Ανατρέχω τώρα στη μαρτυρία του Νικολόπουλου από συνέντευξη που μου είχε παραχωρήσει για το Δίφωνο (Οκτώβριος 2006, τεύχος 133): Το κομμάτι ”Γκρίζα” προέκυψε λίγο συμπτωματικά. Ο Μάνος Ελευθερίου μού έλεγε: ”Μελοποίησε επιτέλους κάποιο ποίημα, θα σου βρω εγώ ένα”. Όπως και έγινε! Μου έφερε το ποίημα αυτό του Καβάφη, το δούλεψα…Οφείλω βέβαια να πω ότι κάποια στιγμή μού μεταφέρθηκε το σχόλιο κάποιων: ”Μα τι δουλειά έχει ο Νικολόπουλος με την ποίηση; Καλά ήταν εκεί στα λαϊκά του”. Δεν νομίζω όμως ότι η μουσική επιδέχεται κατατάξεις…Σωστός ο Νικολόπουλος, ακόμη πιο σωστός ο Ελευθερίου βέβαια, ο εγγράμματος άνθρωπος, που νοιαζόταν για τους συνεργάτες του και που ήταν πάντα δίπλα τους σαν φωτεινός σηματοδότης.

Ακόμα και ο μέγιστος Νίκος Γκάτσος είχε δηλώσει την εκτίμηση του στη δουλειά του από το ίδιο μετερίζι. Όταν ρώτησα τη σύντροφο του Γκάτσου, την ποιήτρια, συγγραφέα και μεταφράστρια Αγαθή Δημητρούκα, ποιον άλλο συνάδελφο του ξεχώριζε ο ποιητής της ”Αμοργού”, μου απάντησε με τα εξής λόγια: Ο Γκάτσος δεν μου μιλούσε για άλλους στιχουργούς, αλλά για μεμονωμένα τραγούδια που ξεχώριζε. Του άρεσε, όπως θυμάμαι, ο στίχος του Μάνου Ελευθερίου που έλεγε ”Αυτά τα δέντρα στη βροχή ήταν ανθρώποι μοναχοί” από’ να τραγούδι του Ανδριόπουλου…

Ανατρέχω και σε μία ακόμη παλιότερη συνέντευξη μου με τον συνθέτη Γιάννη Σπανό. Όταν τον ρώτησα ποιο τραγούδι του – κυριολεκτικά μέσα από μία δεξαμενή κοσμαγάπητων τραγουδιών του – ξεχωρίζει μέχρι σήμερα, ο Σπανός απάντησε: Το πιο προσωπικό μου τραγούδι είναι οι ”Τυχαίες συναντήσεις” με την Τάνια Τσανακλίδου σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου…

Ο θάνατος του συγγραφέα, ποιητή και στιχουργού Μάνου Ελευθερίου σηματοδοτεί ένα τέλος εποχής για την Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Μαζί με τον Λευτέρη Παπαδόπουλο – ζωή νά’χει – ήταν/ είναι οι τελευταίοι των Μοϊκανών στο πάνθεο των Ελλήνων στιχουργών.

Πριν μερικές μέρες συνάντησα τον μαθητή του Ελευθερίου, τον ποιητή – δημοσιογράφο Σπύρο Αραβανή. Με ενημέρωσε πως θα έμπαινε για μια δύσκολη εγχείρηση στον πνεύμονα του, κατάσταση όχι εύκολη για κάθε άνθρωπο 80 ετών και φιλάσθενο. Εκφράσαμε από κοινού την αισιοδοξία μας πως όλα θα πάνε καλά. Να που δεν πήγαν, όμως και σήμερα κλαίμε όλοι. Η καρδιά του ποιητή δεν άντεξε και μας άφησε οριστικά τουλάχιστον με τη φυσική παρουσία του. Ο ίδιος δεν ήθελε να μείνει τίποτα απ’ αυτόν, γι’ αυτό και επέλεξε την αποτέφρωση και όχι τη χριστιανική ταφή. 

Μόνο τα τραγούδια του επιθυμούσε να μείνουν και να τραγουδιούνται, κάτι που δε χωράει αμφιβολία πως είναι και η πραγματικότητα. Από σήμερα, 22 Ιουλίου του 2018, το νησί της Σύρου έχει πλέον δύο πυλώνες του πολιτισμού που πέρασαν στην αθανασία: Τον Μάρκο Βαμβακάρη και τον Μάνο Ελευθερίου. 

Κλείνω, εκφράζοντας τη βαθιά μου οδύνη και παραφράζοντας λίγο τον Γιώργο Ανδρέου στο ”Γράμμα στον κύριο Γκάτσο”: Όλα κύριε Μάνο είναι εδώ/ Όπως τα άφησες εσύ κι όπως τα ξέρεις/ Από της λύπης τον καιρό/ Κι όταν γυρίσεις και σε δω/ Μέσα στη στάμνα τη χρυσή νερό να φέρεις/ Της λησμονιάς πικρό νερό…