Περπατήσαμε στο Παγκράτι της κατοχής

Ο κόσμος συγκεντρώθηκε στην παιδική χαρά της Πλατείας Μεσολογγίου για να περιπλανηθεί στη συνέχεια στους δρόμους της γειτονιάς. Στην πλατεία όπου στις αρχές του αιώνα μαζεύονταν πλούσιοι Κολωνακιώτες με τα σκυλιά τους, ξεκινώντας για το κυνήγι στους πρόποδες του Υμηττού, όπως μας είπε ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης. 

Μετά την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων, το Παγκράτι αποτέλεσε μία συνοικία σύνορο, ένα όριο ανάμεσα στους παλιούς και τους νέους κατοίκους της Αθήνας. Οι ευκατάστατοι παγκρατιώτες περικυκλώθηκαν από τους νεοαφιχθέντες Μικρασιάτες πρόσφυγες, που μπορεί να είχαν χάσει τις περιουσίες τους, διατηρούσαν όμως την κουλτούρα και την καλλιέργειά τους. Έτσι άρχισε η δύσκολη συγκατοίκηση δύο διαφορετικών «κόσμων» στην ίδια περιοχή. Για ένα μέρος της ελληνικής κοινωνίας οι πρόσφυγες ήταν ανεπιθύμητοι για διάφορους λόγους. Ο βασικός ήταν ότι άλλαξαν τις εκλογικές ισορροπίες υπέρ του κόμματος των Φιλελευθέρων, καθώς ήταν φανατικοί υποστηρικτές του Ελευθερίου Βενιζέλου. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του Γεώργιου Βλάχου, εκδότη της Καθημερινής, μετά την εκλογική νίκη του Ελευθερίου Βενιζέλου στις εκλογές του 1928: «Το σύμβολο της Παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την “προσφυγικήν αγέλην”», έγραφε ο Γ. Βλάχος βλέποντας τη νέα Αθήνα που προέκυψε μετά την άφιξη των προσφύγων. 

«Η κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους  που το Παγκράτι χωρίστηκε σε δύο στρατόπεδα κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αντίθετα με τους γειτονικούς δήμους της Καισαριανής και του Βύρωνα, οι κάτοικοι των οποίων προσχώρησαν μαζικά στο ΕΑΜ. Στο Παγκράτι ζούσαν πολλοί στρατιωτικοί λόγω της γειτνίασης με το σύμπλεγμα στρατοπέδων στο Γουδί και ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι. Οι ίδιοι και τα παιδιά τους, ήταν πιο κοντά στις μη εαμικές αντιστασιακές οργανώσεις, παρά στο κομμουνιστικό ΕΑΜ. Στο Παγκράτι κατοικούσαν μεσοαστοί παλαιοελλαδίτες, ενώ στην Καισαριανή και τον Βύρωνα λαϊκά στρώματα αμιγώς προσφυγικής καταγωγής», επισήμανε ο διδάκτορας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Μενέλαος Χαραλαμπίδης. 

Το Γυμνάσιο Παγκρατίου τη δεκαετία του ’30 (από το λεύκωμα «Σχολικά κτίρια» του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, 1938)

Τα πάρτι της κατοχής και ο πρώτος νεκρός μαθητής από τα Εξάρχεια

Η πρώτη στάση έγινε στην οδό Αστυδάμαντος 15, όπου στο Μεσοπόλεμο λειτούργησε το «Λαϊκό Θέατρο Αθηνών» του Βασίλη Ρώτα. «Ήταν μία πολύ σημαντική αντιστασιακή μορφή του καλλιτεχνικού χώρου. Ίδρυσε το πρωτοποριακό λαϊκό θέατρο Αθηνών και τον Ιανουάριο του 1936 παραχώρησε στο ΚΚΕ την αίθουσα για μία εκδήλωση με ομιλητή τον Δημήτρη Γλυνό. Τον Μάρτιο του 1944 ανέβηκε στο βουνό, έδωσε παραστάσεις στα χωριά της Θεσσαλίας, έγραψε το τραγούδι του ΕΑΜ και το μονόπρακτο «Το Πιάνο» που ανέδειξε το θέμα του μαυραγοριτισμού. Ο Μάνος Ζαχαρίας (μαθητής του Ρώτα) συντόνιζε τις καλλιτεχνικές βραδιές, τα πάρτι της κατοχής που είχαν ως στόχο τη στρατολόγηση μελών στην Αντίσταση». 

Ο περίπατος πέρασε στη συνέχεια από το Γυμνάσιο Παγκρατίου το οποίο αποτελούσε κέντρο της μαθητικής αντίστασης και τροφοδοτούσε όλες τις συνοικίες. «Ήταν ο κύριος μαζικός χώρος στο Παγκράτι και το μοναδικό γυμνάσιο στις ανατολικές συνοικίες στο οποίο αναπτύχθηκαν οι πρώτες αντιστασιακές ομάδες με την οργανωτική μορφή της τριάδας. Οι γυναίκες, οι πρόσφυγες και η νεολαία ήταν οι πληθυσμιακές ομάδες που λειτούργησαν ως ατμομηχανή του αντιστασιακού κινήματος. Οι πρόσκοποι αποτέλεσαν επίσης δυναμικό κομμάτι, καθώς σχεδόν όλη η ομάδα του Παγκρατίου ήταν οργανωμένη στην ΕΠΟΝ. Εκείνη την εποχή, το Υπουργείο Παιδείας χρησιμοποιούσε τον κινηματογράφο «ΠΑΛΛΑΣ» στη Βουκουρεστίου για προπαγανδιστικές προβολές. Σε μία από αυτές, οι μαθητές του Παγκρατίου πέταξαν χειρόγραφες προκηρύξεις όταν έπεσε σκοτάδι στην αίθουσα, με αποτέλεσμα να ακυρώσουν την προβολή και να επιστρέψουν με πανηγυρισμούς στο σχολείο τους. Στις 23 Φεβρουαρίου του 1944 πραγματοποιήθηκε από το Γυμνάσιο Παγκρατίου κεντρική εκδήλωση όλων των μαθητών της Αθήνας ενάντια στην πολιτική της επιστράτευσης. Ο 15χρονος Γιάννης Δρακόπουλος από τα Εξάρχεια ήταν ο πρώτος νεκρός του μαθητικού αντιστασιακού κινήματος», τόνισε ο Μ. Χαραλαμπίδης. 

Επιχείρηση αυτοκτονίας στο «ΠΑΛΑΣ», «ερωτική συμπλοκή» στη Δαμάρεως

Η επόμενη στάση πραγματοποιήθηκε στον πιο παλιό κινηματογράφο της Αθήνας, το θρυλικό Πάλας στην οδό Υμηττού, εκεί που καταγράφηκε άλλη μία σημαντική στιγμή στην ιστορία της αντίστασης. Το μπλόκο των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Γούβα και η επιχείρηση «αυτοκτονίας» του ΕΛΑΣ για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων. Στις 4 Ιουλίου του 1944, μία ομάδα περίπου 200 πολιτών οδηγήθηκε από την Υμηττού στο Γουδί. Εκεί πραγματοποιήθηκε  επιχείρηση από άνδρες του ΕΛΑΣ χωρισμένους σε τρεις ομάδες. Στόχος τους ήταν να δημιουργήσουν σύγχυση για να αποδράσουν οι συλληφθέντες. «Οι καταστηματάρχες άρχισαν να κλείνουν τα ρολά και έτσι χάθηκε το στοιχείο του αιφνιδιασμού. Ο 21χρονος αντιστασιακός Βαγγέλης Μαρτάκης (είχε το παρατσούκλι «Μαύρος» ή «Αράπης») άρχισε να πυροβολεί από την ταράτσα του Πάλας, κρατώντας τους άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας καθηλωμένους στην πλατεία για περίπου δύο ώρες, πριν πέσει νεκρός». 

Ο περίπατος πέρασε και από το σπίτι της οικογένειας Κότσιρα στην οδό Αγίου Φανουρίου με επτά αδέλφια οργανωμένα στο ΕΑΜ (τέσσερα εκτελεσμένα από τους Γερμανούς και τους Έλληνες συνεργάτες τους). «Σπούδαζαν όλοι στο πανεπιστήμιο, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1940 και είχαν σημαντικά πόστα στις εαμικές οργανώσεις», επισήμανε ο Μ. Χαραλαμπίδης. 

Στη συμβολή των οδών Πύρρου και Δαμάρεως, μία συμπλοκή προκάλεσε την παράδοξη συνεργασία ΕΛΑΣ και αστυνομίας για την αποφυγή αντιποίνων. Παραμονές Χριστουγέννων του 1944 μέλη της ΕΠΟΝ έγραφαν συνθήματα στο Παγκράτι όταν ξαφνικά ακούστηκαν πυροβολισμοί από άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας που ανέβαιναν από την οδό Ευτυχίδου. Μαζεύοντας τα όπλα, ο ΕΛΑΣίτης υπεύθυνος της περιφρούρησης είδε ξαφνικά μπροστά του έναν Γερμανό αξιωματικό «που εμφανίστηκε από το πουθενά» να βγάζει το όπλο του. Ο ΕΛΑΣίτης πρόλαβε τον Γερμανό. Το πρόβλημα όμως ήταν με ποιο τρόπο θα γλίτωνε το Παγκράτι τα αντίποινα, την εκτέλεση δηλαδή 50 ατόμων, για τη δολοφονία του αξιωματικού. Υψηλόβαθμο στέλεχος του ΕΑΜ ήρθε σε επικοινωνία με τον διοικητή του αστυνομικού τμήματος Παγκρατίου, ο οποίος συμφώνησε να «κουκουλώσει» το γεγονός, αποδίδοντας το φόνο σε ερωτική αντιζηλία, καθώς η σφαίρα που σκότωσε τον Γερμανό προέρχονταν από ιταλικό όπλο, που είχε πάρει ο ΕΛΑΣ μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, και ο Γερμανός συνόδευε μια νέα κοπέλα στο σπίτι της, την ώρα της δολοφονίας. 

Η δράση των Παπαγιώργηδων της οργάνωσης Χ 

Το σπίτι της οικογένειας Παπαγεωργίου στη γωνία Κρησίλα και Πασιτέλους, αποτελούσε φόβητρο για τη γειτονιά, καθώς εκεί δολοφονήθηκαν και ανακρίθηκαν πολλοί αντιστασιακοί. «Τον Σεπτέμβριο του 1944 στήθηκε στην οδό Ευτυχίδου μεγάλη επιχείρηση για την εκτέλεση του χίτη Νίκου Παπαγεωργίου από την ΟΠΛΑ σε συνεργασία με άτομο που λειτουργούσε μέσα στην ομάδα του ως φράξια του ΕΑΜ. Ο Παπαγεωργίου ειδοποιήθηκε να μεταβεί σε ένα κουρείο στην οδό Ευτυχίδου, ενώ τα μέλη της ΟΠΛΑ του είχαν στήσει ενέδρα σε μία μπακαλοταβέρνα της περιοχής». Το ίδιο βράδυ τα χωνιά του ΕΑΜ ανακοίνωναν: «Λαέ ο μαύρος τρομοκράτης του Παγκρατίου δεν ζει πια». 

Μετά την ολοκλήρωση του ιστορικού περιπάτου, ακολούθησε προβολή και σχολιασμός σπάνιων φωτογραφιών από το Παγκράτι της εποχής και προσώπων που έδρασαν στις γειτονιές στο βιβλιοπωλείο «Πλειάδες». Η Αναΐδα Τσακιρίδου- Νικηφοράκη επικεφαλής της ΕΠΟΝ στο Βύρωνα, ο Ζάχος Νικηφοράκης δυναμικό μέλος του ΕΛΑΣ Παγκρατίου, τα αδέλφια Κότσιρα, ο Βαγγέλης Μαρτάκης, ο Γιώργης Κολλημένος που καθοδηγούσε τις Ανατολικές συνοικίες, ο Αριστοτέλης Τσιφλάκος (γνωστός ως Βάγγος ή Καμπούρης) ήταν μόνο μερικά από τα πρόσωπα που συμμετείχαν στην αντίσταση.

Το Documento μίλησε με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συνοικίας, τον δοσιλογισμό και την πρόσβαση στην ιστορική γνώση. «Στο Παγκράτι δρούσε η ομάδα Παπαγεωργίου, ενώ υπήρχαν πυρήνες και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων. Έχει ενδιαφέρον ο τρόπος που διαμορφώθηκαν οι ισορροπίες ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα. Υπάρχει ένα κενό γνώσης γύρω από το κατοχικό Παγκράτι». Η δράση των δοσίλογων εξακολουθεί να παραμένει ένα σκοτεινό σημείο. «Αυτό το κενό προσπαθώ να καλύψω με τον άλλο ιστορικό περίπατο που πραγματοποιώ και έχει ως θέμα τους δοσίλογους. Τα αρχηγεία τους βρίσκονταν στο κέντρο της Αθήνας με την κάλυψη των Γερμανών. Δεν μπορούσαν να δράσουν στις συνοικίες, όπως π.χ. η Κοκκινιά ή η Καισαριανή, γιατί εκεί επικρατούσε το ΕΑΜ. Οι λόγοι που δεν έχουμε μάθει την ιστορία της αντίστασης και του δοσιλογισμού είναι πολιτικοί. Ο δοσιλογισμός παραμένει ένα θέμα ταμπού. Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο δεν είναι να αποκαλυφθούν τα πρόσωπα, αλλά να φωτιστούν οι μηχανισμοί που ενεργοποιήθηκαν για να σχηματιστεί το δοσιλογικό στρατόπεδο. Για να κατανοήσουμε αυτούς τους μηχανισμούς πρέπει να πάμε πίσω στο χρόνο και να δούμε τη συγκρότηση του αντικομμουνιστικού κράτους, ήδη από τα χρόνια του Ελευθέριου Βενιζέλου με την ψήφιση του περίφημου «Ιδιωνύμου» το 1929. Η ιστορία δεν γίνεται με χειρουργικές τομές, υπάρχουν τομές, υπάρχουν όμως και συνέχειες». 

Οι ιστορικοί περίπατοι δημιουργούν μια βιωματική σχέση με τα γεγονότα. «Ο κλασικός ακαδημαϊκός τρόπος για την εξωτερίκευση της γνώσης είναι η έκδοση ενός βιβλίου. Ήθελα να δώσω νέα ζωή σε αυτό που αποκρυσταλλώθηκε στα κείμενα μου. Έτσι προέκυψε η ιδέα των ιστορικών περιπάτων. Εντόπισα στο χώρο τα γεγονότα που αναφέρω στα βιβλία μου, μετέτρεψα αποσπάσματα από αυτά σε σενάρια-αφηγήσεις και αρχίσαμε να περπατάμε από τον Οκτώβριο του 2013. Πλέον μέσα από το νέο εγχείρημα, το Athens History Walks, έχουμε τακτική και πιο ουσιαστική επαφή, δημιουργώντας ένα ιστορικό σεμινάριο-περίπατο με μικρές ομάδες ατόμων σχεδόν κάθε Κυριακή. Με γοητεύει το συμμετοχικό στοιχείο στους περιπάτους. Ο κόσμος εντυπωσιάζεται από το γεγονός ότι από τα σημεία της πόλης που περνά καθημερινά, εκεί που δουλεύει, που διασκεδάζει, έγιναν τόσο σημαντικά πράγματα κατά τη διάρκεια της Κατοχής ή των Δεκεμβριανών. Είναι η «χαμένη μνήμη» της πόλης που έρχεται στην επιφάνεια μέσα από τους περιπάτους. Παράλληλα μέσα από τη συζήτηση οι συμμετέχοντες έρχονται σε επαφή και με τον τρόπο που φτιάχνεται ένα ιστορικό αφήγημα. Δεν συζητάμε μόνο για τα γεγονότα, αλλά και για την ιστορική μέθοδο, για τον τρόπο με τον οποίο εμείς οι ιστορικοί γράφουμε την Ιστορία. Η Ιστορία δημιουργεί νοητικά σχήματα που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον κόσμο και τη θέση μας σε αυτόν. Και όπως λέω συχνά, η Ιστορία μας κάνει καλύτερους ανθρώπους». 

INFO

Για να κλείσετε θέση και για να ενημερωθείτε για το πρόγραμμα των ιστορικών περιπάτων

www.athenshistorywalks.com

Για τους περιπάτους σχετικά με την Κατοχή, ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης χρησιμοποιεί ως βάση τη διδακτορική του διατριβή, Η Εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2012, ενώ οι περίπατοι για τα Δεκεμβριανά στηρίζονται στο βιβλίο του Δεκεμβριανά 1944. Η μάχη της Αθήνας, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2014.