Περιβάλλον και Αρχαία: Η περίπτωση της Ιταλίας

Στη διάσημη ταινία «Romα» (1972) του Φελίνι στη διάρκεια της κατασκευής του μετρό στην ιταλική πρωτεύουσα οι εργάτες γίνονται μάρτυρες του εντυπωσιακού αρχαιολογικού πλούτου που κρύβεται κάτω από την πόλη. Οι άριστα διατηρημένες τοιχογραφίες που ανακαλύπτουν χάνονται μπροστά στα μάτια τους όταν έρχονται σε επαφή με τον εξωτερικό αέρα που της καταστρέφει.

Η σκηνή αυτή καταφέρνει πολύ περισσότερα από το να τραβήξει το ενδιαφέρον του θεατή. Βάζει στο προσκήνιο το μείζον ζήτημα της συνάντησης της αρχαιολογίας και της Ιστορίας με τα μεγάλα, σίγουρα σημαντικά για τη διευκόλυνση της ζωής των πολιτών έργα υποδομής. Από μηχανολογικής άποψης, πόλεις με σύνθετη ιστορική διαστρωμάτωση, όπως πολλές ευρωπαϊκές, μεταξύ αυτών οι ιταλικές, έχουν να αντιμετωπίσουν ένα ευρύ φάσμα προκλήσεων όταν επιχειρείται η πραγματοποίηση μεγάλων έργων ανάπτυξης. Αυτό σημαίνει ότι οι αναπόφευκτες παρεμβάσεις δεν απαιτούν μόνο τεχνική λύση, αλλά και την κατάλληλη πολιτισμική προσέγγιση, η οποία θα σέβεται την ιστορία της πόλης.

Στο επιστημονικό άρθρο με τίτλο «Archaeomobility. Integrating archaeological heritage with everyday life» (Αρχαιολογική κινητικότητα. Ενσωματώνοντας την αρχαιολογική κληρονομιά στην καθημερινότητα), το οποίο δημοσιεύτηκε το 2016 στο επιστημονικό περιοδικό «Procedia Engineering», ο Φιλίπο Λαμπερτούτσι καταγράφει τις μεγάλες δυνατότητες, τις χαμένες ευκαιρίες και τις σωστές πρακτικές που ακολουθεί η Ιταλία. Πρόκειται για χώρα με μια περίεργη αντίφαση. Εχει πολλές πόλεις με πλούσια ιστορική κληρονομιά, στις οποίες η λογική λύση στο πρόβλημα της μετακίνησης θα ήταν η μαζική μεταφορά των πολιτών υπογείως, ωστόσο το μετρό είναι από τα λιγότερο ανεπτυγμένα μέσα μεταφοράς στη χώρα.

Μεγαλύτερες πόλεις, όπως η Ρώμη, το Μιλάνο, η Νάπολη και το Τορίνο, έχουν κατά μέσο όρο μόλις τρεις γραμμές η καθεμιά. Το υψηλό κόστος κατασκευής παίζει σίγουρα ρόλο, ωστόσο μεγαλύτερο ρόλο έχουν ο όχι και τόσο αποτελεσματικός σχεδιασμός, η γραφειοκρατία και οι κοντόφθαλμες πολιτικές, παρά το γεγονός ότι σε τεχνικό επίπεδο οι ιταλικές εταιρείες εξάγουν παγκοσμίως τεχνογνωσία σε αυτό τον τομέα. Για πολύ καιρό το βάρος έπεφτε στην κατασκευαστική τελειοποίηση παραγκωνίζοντας το περιβαλλοντικό και αστικό πλαίσιο. Αυτή η προσέγγιση «βλέπει» την οποιαδήποτε επαφή με την Ιστορία και την αρχαιολογία ως εμπόδιο, ως παράγοντα που επιφέρει καθυστερήσεις, αλλαγές και διαφωνίες, δεδομένου ότι το έργο υποδομής έχει προσχεδιαστεί χωρίς να λάβει υπόψη τυχόν «παρεμβολές» της Ιστορίας.

Στην Ιταλία, όπου τα έργα υποδομής του μετρό ακολούθησαν αργή πορεία, υπάρχουν τρία ξεκάθαρα παραδείγματα της λειτουργικής και πολιτισμικής προσέγγισης που ακολουθήθηκε. Η πρώτη γραμμή στηΡώμη, η σημερινή γραμμή Β, σχεδιάστηκε από το φασιστικό καθεστώς και οι εργασίες ξεκίνησαν σε ένα περιβάλλον τεχνολογικής και οικονομικής ύφεσης.

Η γραμμή ξεκινά από τον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης και περνά σχεδόν ολόκληρη την παλιά πόλη, κάτω από το Κολοσσαίο και την αψίδα του Κωνσταντίνου. Το έργο αναγκαστικά διαπερνά περιοχές όπου υπάρχουν αρχαιολογικές διαστρωματώσεις από διαφορετικές ιστορικές περιόδους, οι οποίες απομακρύνθηκαν χωρίς την παραμικρή σκέψη ενσωμάτωσης στα έργα υποδομής. Στο Μιλάνο συνέβησαν περίπου τα ίδια, παρά το γεγονός ότι οι εκσκαφές που συνέβησαν ούτως ή άλλως για τα έργα του μετρό θα μπορούσαν να προσφέρουν την ευκαιρία για αξιοσημείωτα ευρήματα, στο κέντρο ακριβώς της πλατείας του καθεδρικού ναού Duomo, καθώς εδώ υπάρχει μεταξύ άλλων το Βαφτιστήριο του Αγίου Ιωάννη.

Σήμερα το τελευταίο είναι επισκέψιμο, αλλά μόνο με την καταβολή ειδικού εισιτηρίου, ενώ η πρόσβαση παρέχεται μέσω του καθεδρικού ναού του Duomo. Παρότι βρίσκεται ακριβώς κάτω από το δάπεδο της πιο γνωστής πλατείας του Μιλάνου και δίπλα ακριβώς από τον σταθμό του μετρό, ένας τοίχος τον διαχωρίζει από αυτόν εμποδίζοντας τους περαστικούς, κατοίκους και τουρίστες, να ρίξουν έστω και μια κλεφτή ματιά, στερώντας τους έτσι μια μοναδική ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον πιο φυσικό και αβίαστο τρόπο με ένα συναρπαστικό κομμάτι της ιστορίας της πόλης. Σε εντελώς διαφορετικό μήκος κύματος, η Νάπολη υιοθετεί μια ομολογουμένως επιτυχημένη προσέγγιση που παντρεύει τα μεγάλα έργα υποδομής με την αρχαιολογία μέσω συνεχών χωροταξικών προσαρμογών, οι οποίες επιτρέπουν την ενσωμάτωση των εντυπωσιακών ευρημάτων στους σταθμούς του μετρό.

Οι λεγόμενοι «σταθμοί τέχνης» προσφέρουν στον ταξιδιώτη τη δυνατότητα να θαυμάσει από κοντά τα ευρήματα, τα οποία παρουσιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να αφήνουν την αίσθηση ότι είναι ένα με το ίδιο το έργο. Το παράδειγμα της Νάπολης ακολουθείται και στη νέα γραμμή Γ, η οποία βρίσκεται υπό κατασκευή στο κέντρο της Ρώμης. Τα εντυπωσιακά σε μέγεθος και ποσότητα ευρήματα που βρέθηκαν, μεταξύ των οποίων μια πολυτελής οικία 14 δωματίων με εντυπωσιακά μωσαϊκά η οποία πιθανολογείται ότι ανήκε σε στρατηλάτη του αυτοκράτορα Αδριανού, αναμένεται να είναι προσβάσιμα στο κοινό. Στην πλειονότητά τους θα απομακρυνθούν από τον χώρο και θα διατηρηθούν σε ειδικά κοντέινερ μέχρι να επιστρέψουν για να εκτεθούν στους περαστικούς.

Πιο σύγχρονες τεχνικές και μέθοδοι που βασίζονται σε μια λογική σεβασμού και ανάδειξης των αρχαιολογικών ευρημάτων αντικαθιστούν σιγά σιγά τη λογική που ήθελε την αρχαιολογία να αποτελεί εμπόδιο στα μεγάλα έργα υποδομής. Αντί της λεγόμενης «rescue archaeology» (αρχαιολογία διάσωσης), η οποία συνίσταται στη διενέργεια αρχαιολογικής έρευνας και ανασκαφής σε περιοχές που απειλούνται από την αστική ανάπτυξη και πολλές φορές σε έργα που βρίσκονται ήδη υπό κατασκευή, η ιταλική νομοθεσία προωθεί τη λεγόμενη «preventive archaeology». Η «προληπτική αρχαιολογία» μέσω της χρήσης προηγμένων τεχνολογικών και επιστημονικών μεθόδων εξετάζει την πιθανότητα ύπαρξης ευρημάτων προτού ξεκινήσει το καθαυτό κατασκευαστικό έργο.

Αποτελεί μέρος των αρχικών σταδίων σχεδιασμού του έργου υποδομής και στο πλαίσιό της συλλέγονται δεδομένα από επιστημονικές δημοσιεύσεις και από μορφολογικές μελέτες, ενώ επιστρατεύεται και η ιστορική χαρτογραφία. Με τη χρήση σύγχρονου εξοπλισμού γίνεται αξιολόγηση του εδάφους και ενίοτε πραγματοποιούνται μικρής κλίμακας ανασκαφές έτσι ώστε να ληφθεί υπόψη στον αρχικό σχεδιασμό η πιθανότητα «συνάντησης με την Ιστορία». 

* Περιοδικό Hot Doc #189, «Περιβάλλον και Αρχαία», 6/10/2019