Περί μνημείων και ανάπτυξης

Ανάπτυξη ή μνημεία, επενδυτές ή αρχαιολόγοι; Ενα κακοστημένο, πλαστό δίλημμα.

Οι πρώτοι που το έθεσαν ήταν οι δικτάτορες το 1968. Γκρέμισαν όλη τη νεοκλασική Αθήνα και έδωσαν μπόνους δύο τρεις ορόφους στην αντιπαροχή γεμίζοντας τις πόλεις μας με πολυκατοικίες.

Οι δεύτεροι που το έθεσαν ήταν οι πολιτικοί προϊστάμενοι των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Το αποτέλεσμα των νεκρών, δήθεν αναπτυξιακών έργων τους το έχουμε ακόμη εδώ να μας ταλαιπωρεί.

Οι τρίτοι που θέτουν το δίλημμα είναι οι σημερινοί κυβερνώντες. Βέβαια, ας προσθέσουμε ότι κάθε φορά που ετέθη το δίλημμα με αυτό τον τρόπο ως τώρα οδηγηθήκαμε σε καταστροφές για τις οποίες η κοινωνία μας έχει μετανιώσει. Ποιοι είναι οι υπέρμαχοι της ανάπτυξης που θεωρούν τους αρχαιολόγους εχθρούς; Είναι κυρίως δύο ανθρώπινοι τύποι, δύο κατηγορίες κοινωνικών ομάδων, μειοψηφίες και οι δύο αλλά κυρίαρχες:

Ο ένας τύπος είναι ένας άνθρωπος βυθισμένος στην άγνοια. Πείθεται από τα fake news. Θεωρεί τους αρχαιολόγους, τους υπερασπιστές του ιστορικού και φυσικού αποθέματος, εμμονικούς οι οποίοι περίπου μισούν την κοινωνία. Αυτή η φιγούρα ανήκει πολιτισμικά σε μια άλλη, παρελθούσα εποχή. Ενημερώνεται μόνο από λαθρόβια έντυπα ή ιστοσελίδες, θεωρεί τον εαυτό του προσωπικό κληρονόμο της αίγλης των αρχαίων προγόνων μας (αλλά μισεί τα αρχαία), συμμετέχει στους κάθε τόσο ανακυκλούμενους ηθικούς πανικούς, είναι ατομιστής.

Ο άλλος τύπος είναι ο αιώνιος εργολάβος, εξ επαγγέλματος ή κατά φαντασίαν που ελπίζει να γίνει. Ο εργολάβος ξέρει ότι η αποκατάσταση ενός μνημείου και η επανάχρησή του είναι ένα κέντημα για ειδικούς, για έμπειρες τεχνικές εταιρείες, για υγιείς επιχειρηματίες και όχι γι’ αυτούς που ρίχνουν τα κυβικά του μπετόν με τις βαρέλες ή «χτυπούν» ένα έργο, παίρνουν την προκαταβολή και το εγκαταλείπουν στη μέση.

Αυτός δεν έχει καμία όρεξη να μπλέξει σε ένα έργο με έλεγχο, με απαιτητικές λεπτομέρειες, με ποιότητα χωρίς εύκολο κέρδος, που δεν θα μπορέσει να το κάνει μετά ό,τι θέλει. Ο δεύτερος κινητοποιεί τον πρώτο. Το επιχείρημα μόνιμα είναι «θέλουμε ανάπτυξη» και «σιγά, δεν είναι και ο Παρθενώνας» για κάθε μνημείο, σημαντικό ή ασήμαντο.

Αυτοί ξεσηκώνονται και αμέσως εμφανίζονται οι «εντεταλμένοι» δημοσιογράφοι. Είναι η κατηγορία για την οποία δεν χρειάζονται συστάσεις. Εκείνοι αναλαμβάνουν το παιχνίδι. «Εμποδίζουν την εξέλιξη… διώχνουν τα χρήματα… θέλουν τα ερείπια… ανακάλυψαν δήθεν αρχαία». Μέχρι να αλλάξουν το κλίμα και να κλείσει η δουλειά. Πρόκειται για μια καλολαδωμένη μηχανή που «έστρωσε», όπως λένε οι μηχανικοί, την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων και της χρηματιστηριακής φούσκας. Κέρδισαν πάρα πολλά τότε, έμαθαν και δεν ξεμαθαίνουν ούτε κάνουν πίσω. Τελικά τι είναι όλο αυτό; Ας δούμε λίγο τη διεθνή εικόνα.

Οσο πιο αναπτυγμένη είναι μια χώρα τόσο πιο πολύ προστατεύει τα πολιτιστικά της αγαθά, τα μνημεία της και στην εποχή μας τα χρησιμοποιεί ως προϊόντα ανάπτυξης. Οσο πιο υποανάπτυκτη, διεφθαρμένη και άναρχα κυβερνώμενη είναι τόσο πιο πολύ τα καταστρέφει, διαλύει τον πολιτιστικό της πλούτο.

Μπορούν τελικά να συνυπάρξουν μνημεία και ανάπτυξη; Αλήθεια λοιπόν, όλες αυτές οι πόλεις του κόσμου –και μιλάμε για τις μεγάλες μητροπόλεις του καπιταλισμού– που διασώζουν τα ιστορικά κέντρα τους, τα κάστρα, τους ναούς τους, τις αρχαιότητες, όπου λειτουργούν τα μεγάλα μουσεία, αυτές που δέχονται δύο, τρεις, τέσσερις φορές περισσότερους επισκέπτες από την Αθήνα, που βρίσκονται δέκα και είκοσι φορές ψηλότερα στους διεθνείς δείκτες ευημερίας τι είναι; Υποανάπτυκτες;

Και γιατί είναι ανάγκη να αποδείξουμε ότι ένα αρχαιολογικό πάρκο, ο λόφος του Φιλοπάππου για παράδειγμα, είναι πιο χρήσιμο, πιο όμορφο και ελκυστικό από ένα καζίνο;

Γιατί είναι ανάγκη να εξηγήσουμε ότι ένα ιστορικό βιομηχανικό συγκρότημα όπως η Τεχνόπολη, προσεγμένο, αποκαταστημένο με σύγχρονες χρήσεις, είναι καλύτερο από ένα συγκρότημα κτιρίων γραφείων;

Γιατί είναι ανάγκη να επιχειρηματολογούμε ότι ένα mall θα φέρει ανάπτυξη ενώ ένα διεθνές μουσείο ενάλιων αρχαιοτήτων θα την εμποδίσει;

Και ποιος σας είπε ότι οι μεγάλες επενδύσεις δεν μπορούν να συνυπάρχουν με παλαιά κτίρια και αρχαιότητες; Κάνετε τον κόπο να δείτε το σύμπλεγμα του στρατηγείου της Εθνικής Τράπεζας στην οδό Αιόλου με τα νεοκλασικά μέγαρα, τα υπερσύγχρονης αρχιτεκτονικής νέα κτίρια και τις αρχαιότητες στο κάτω ορατό επίπεδο. Μπορούμε να συνεχίσουμε με τέτοια παραδείγματα που τα καταλαβαίνουμε όλοι χωρίς να είναι ανάγκη να πάμε στις ευρωπαϊκές πόλεις.

Ας σκεφτούμε: Αραγε η Κέρκυρα, η Ρόδος, η Ερμούπολη που διέσωσαν όλο τον ιστορικό τους πλούτο έμειναν πίσω και δεν αναπτύχθηκαν, ενώ η Καβάλα, το Ηράκλειο, ο Πειραιάς που διέλυσαν σχεδόν τα πάντα είναι πόλεις που χαίρεσαι να τις βλέπεις; Δεν σοβαρευόμαστε λίγο;

Δεν υπάρχει έλλειψη γνώσης. Η Ελλάδα δεν υστερεί σε παραδείγματα, ούτε σε επιστήμονες και τεχνικούς που διαθέτουν την τεχνογνωσία ώστε να κάνουν καλά αυτό που πρέπει να κάνουν. Υστερεί σε κάτι άλλο: έχει αφήσει πολιτικό και κοινωνικό χώρο σε αυτούς για τους οποίους μιλούσε ο Γιάννης Τσαρούχης, αυτούς που κατέστρεψαν την ιστορική Αθήνα και τον Πειραιά το 1976-1974 – συμπληρώνω και αυτούς που έριξαν στα βράχια τη χώρα με τέτοια επιχειρήματα το 2004. Ελεγε για τους καταστροφείς της εποχής του «ας τους πληρώσουμε όσα θέλουν να κερδίσουν, να φύγουν να μας αφήσουν ήσυχους». Ετσι είναι. Να κάνουμε τις πόλεις μας όμορφες και ευημερούσες. Ως τώρα τους αφήσαμε και συνεχίζουν να τις καταστρέφουν.

* Ο Νίκος Μπελαβίλας είναι καθηγητής ΕΜΠ, διευθυντής Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος

* Περιοδικό Hot Doc #189, «Περιβάλλον & Αρχαία», 6/10/2019