Πανκ Ροκ – Το κίνημα που έδωσε πνοή σε μια βαρετή δεκαετία

Αλήτικο, χουλιγκάνικο, ωμό, αντιδραστικό και αυτόφωτο. Αυτά είναι τα βασικά χαρακτηριστικά ενός κινήματος που εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, προκαλώντας διαδοχικά σοκ σε μια καθωσπρέπει κοινωνία που δεν κατάλαβε τι της ήρθε και από πού.

sex pistols

Νέοι με σκισμένα τζιν, κονκάρδες, αλυσίδες στον λαιμό, χρωματιστά μαλλιά σε στιλ μοϊκάνα, δικτυωτά t-shirts από υλικά ατάκτως ερριμμένα και πιασμένα με παραμάνες και φυσικά μουσική. Δυνατή μουσική από «τρεις συγχορδίες», με επιθετικούς έως οργισμένους στίχους, η οποία έμελλε να αφήσει το στίγμα της στην πολιτιστική ιστορία της Βρετανίας, των ΗΠΑ και εν συνεχεία ολόκληρου του κόσμου.

Μέχρι όμως να φτάσουμε σε αυτό που σήμερα ορίζουμε ως πανκ ροκ είχαν προηγηθεί ορισμένα γεγονότα που συνηγορούν σε δύο πράγματα: πρώτον, ότι ο χαρακτηρισμός «χρονιά ορόσημο για το πανκ» που έχει αποδοθεί στο 1976 είναι μάλλον χαριστικός και, δεύτερον, ότι το πανκ τουλάχιστον ως προς τις μουσικές του καταβολές μας έρχεται από τις ΗΠΑ. Το γεγονός ότι στο μυαλό των περισσότερων είναι παιδί της Αγγλίας έχει να κάνει κυρίως με τις κοινωνικές προεκτάσεις που έλαβε από τη στιγμή που προσγειώθηκε εκεί.

Αδιαμφισβήτητα η χρονιά που μας προσέφερε το ντεμπούτο των Ramones και το πρώτο σινγκλ των Sex Pistols, το «Anarchy in the UK», δικαιολογημένα θεωρείται κομβική, αλλά στην πραγματικότητα το κίνημα είχε γεννηθεί αρκετά νωρίτερα. Συγκροτήματα όπως οι Stooges, οι Velvet Underground αλλά και η Πάτι Σμιθ και οι New York Dolls κυριαρχούσαν στα κλαμπ της Νέας Υόρκης από το 1965 έως το 1975, επίκεντρο των οποίων ήταν το θρυλικό CBGB. Οι τελευταίοι, μάλιστα, ήταν το πρώτο πειραματόζωο στα χέρια του Μάλκολμ ΜακΛάρεν προτού ο δαιμόνιος μάνατζερ αναλάβει τους Sex Pistols και μεταφέρει την αισθητική του στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού.

Ακόμη και ο όρος πανκ ροκ γεννήθηκε αρκετά πριν από το σωτήριον έτος 1976. Συγκεκριμένα ήταν Μάιος του 1971 όταν ο δημοσιογράφος του περιοδικού «Creem» Ντέιβ Μαρς τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά επιχειρώντας να περιγράψει το garage rock των Question Mark & the Mysterians. Τέσσερα χρόνια αργότερα ένας άλλος δημοσιογράφος ο Λεγκς ΜακΝίλ βάφτισε «Punk» το δικό του περιοδικό…

Σε κάθε περίπτωση ήταν αυτή ακριβώς η πολιτιστική ανταλλαγή μεταξύ των ΗΠΑ και Βρετανίας που οδήγησε στη δημιουργία και μετεξέλιξη του πανκ ροκ από μουσικό σε κοινωνικό κίνημα. 

Το πανκ έκανε σαφείς τις προθέσεις του με το καλημέρα. Μουσικά ήταν η απομάκρυνση από την αισιόδοξη ή ρομαντική, σχεδόν σκηνοθετημένη μουσική της εποχής αλλά και από το βιρτουόζικο παίξιμο συγκροτημάτων του progressive και του hard rock που μεσουρανούσαν τότε, όπως οι Led Zeppelin, οι Pink Floyd και οι YES (χαρακτηριστικό παράδειγμα το t-shirt με το σύνθημα «I hate Pink Floyd» με το οποίο ο Τζόνι Ρότεν εξέφραζε την απέχθειά του για τους συμπατριώτες του). Ηταν η διέξοδος νεαρών μουσικών που μέχρι να εμφανιστεί το πανκ θεωρούσαν ότι έπρεπε να τα παρατήσουν αν δεν μπορούσαν να παίξουν σαν τον Τζίμι Πέιτζ ή τον Ρότζερ Γουότερς. Πλέον, αρκούσαν βασικές μουσικές γνώσεις, ελάχιστα χρήματα, μπόλικη ενέργεια, ένα ανεξάρτητο δίκτυο και μερικές καλές ιδέες για να δημιουργηθεί ένα συγκρότημα ικανό να γράφει δίλεπτα κομμάτια που μιλούσαν για τα καθημερινά προβλήματα δίνοντας γροθιά στο κατεστημένο.

Το σύνθημα «Κάν’ το μόνος σου» (Do It Yourself – DIY) έγινε η δεύτερη φύση των συγκροτημάτων αυτών, παίζοντας κομβικό ρόλο όχι μόνο στη δημιουργία, παραγωγή και διανομή της μουσικής αλλά και στη διάδοση των πληροφοριών, κυρίως μέσα από τα φανζίν.

«God Save the Queen she’s not a human being»

Στιχουργικά ήταν η έκφραση απαισιοδοξίας, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις έφτανε μέχρι το σημείο του μηδενισμού (χαρακτηριστικό παράδειγμα το «no future» από το κομμάτι «God save the queen» των Sex Pistols), με σκοπό να εκφράσει την έντονη δυσαρέσκεια απέναντι στις εξαιρετικά δύσκολες και δυσοίωνες συνθήκες που βίωνε η νεολαία εκείνη την περίοδο. Επρόκειτο με δυο λόγια για μουσική που άρχισε να μιλά για τα καθημερινά προβλήματα. Το 1976 η οικονομική κατάσταση στη Βρετανία ήταν εξαιρετικά δύσκολη, η ισοτιμία της λίρας κατρακυλούσε έναντι του δολαρίου, ενώ πάνω από 1,5 εκατομμύριο πολίτες ήταν άνεργοι. Την ίδια ώρα οι ΗΠΑ ζουν στον απόηχο της πετρελαϊκής κρίσης, του τέλους του πολέμου του Βιετνάμ και του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ. Το κοινωνικοοικονομικό κλίμα ήταν ώριμο για τα πολιτικά φορτισμένα και θυμωμένα μηνύματα που μετέφερε το πανκ ροκ δημιουργώντας ισχυρούς δεσμούς με την ταλαιπωρημένη εργατική τάξη. Πλέον έπρεπε να γίνει το λιμάνι και της τσατισμένης νέας γενιάς.

Απέναντι σε αυτό το κύμα οργής ο Τύπος της εποχής επιχείρησε να υψώσει ανάχωμα, κάνοντας λόγο για μια «αφύσικη και βίαιη υποκουλτούρα» και πολλά κομμάτια απαγορεύτηκαν από τα ραδιόφωνα, με αποκορύφωμα την περίπτωση του «God save the queen» από το BBC. Aπό τις πρώτες κιόλας μέρες του πανκ, το ευρύ κοινό είχε σχηματίσει αρνητική γνώμη, ενώ η συντριπτική πλειονότητα των γονέων παιδιών που υιοθέτησαν την πανκ κουλτούρα επιδόθηκαν σε έναν αγώνα αποπανκοποίησής τους με όποιον τρόπο μπορούσαν. Πέταγαν ρούχα και κοσμήματα, έκαιγαν αφίσες και περιοδικά, διάβαζαν ημερολόγια και γενικά φρόντιζαν να παρακολουθούν κάθε δραστηριότητα των παιδιών τους. Οπως όμως συμβαίνει με κάθε μορφή καταπίεσης, το μόνο που κατάφεραν ήταν να στρέψουν τα παιδιά εναντίον τους. Πολλοί νέοι είτε εκδιώχθηκαν από το σπίτι τους είτε έφυγαν με δική τους επιλογή, βρίσκοντας μάλιστα καταφύγιο σε σπίτια ομοϊδεατών τους, σχηματίζοντας έτσι τις πρώτες μικρές πανκ κοινότητες. 

Πανκ σήμαινε να ζεις την ιδέα της εξέγερσης ενάντια στην εξουσία και την καταπίεση. Υπήρξε μια σαφής στάση «εμείς εναντίον εκείνων» που χαρακτήριζε το κίνημα από την απαρχή του και έτσι άλλοι πανκ έγιναν η οικογένεια εκείνων που εξοστρακίστηκαν από την οικογένειά τους λόγω της εμφάνισής τους ή των πολιτικών πεποιθήσεών τους. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όλοι ανεξαιρέτως γίνονταν αποδεκτοί. Ανθρωποι με κουρέματα που μπορούσαν να προσαρμοστούν σε στιλ πανκ για τις ανάγκες μιας συναυλίας αλλά την επόμενη μέρα να χτενιστούν και να πάνε στη δουλειά δεν θεωρήθηκαν ποτέ αφοσιωμένοι στην πανκ υποκουλτούρα.

Η ουσία ήταν όμως ότι η απόρριψη από την παλαιότερη γενιά της μουσικής αυτής που αγκάλιασαν οι νέοι ήταν μια χαμένη ευκαιρία ώστε να αποκτήσουν ουσιαστική γνώση των προβλημάτων που οδήγησαν στη γέννηση της μουσικής αυτής και την κουλτούρα της. Μια κουλτούρα που εκφράστηκε μέσα από συγκροτήματα όπως οι Sex Pistols, οι Clash, οι Damned, οι Crass, οι Stranglers, oι Joy Division από τη μία και οι Ramones, Husker Du, Black Flag, Dead Kennedys από την άλλη. Ηταν εκείνοι που για τον έναν ή άλλο λόγο κατάφεραν να διεισδύσουν περισσότερο και να αφήσουν το στίγμα τους σε Βρετανία και ΗΠΑ, μεταλαμπαδεύοντας την πανκ αισθητική και στον υπόλοιπο κόσμο και, έστω με μια μικρή καθυστέρηση, στην Ελλάδα.

«Μας κοιτούσαν κι έλεγαν: Παναγία μου, τι ‘ναι τούτο!»

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εικόνα της μεταφοράς της πανκ υποκουλτούρας στην Ελλάδα δίνει μέσα από το βιβλίο του «Κοινωνικά απόβλητα. Η ιστορία της πανκ σκηνής στην Αθήνα, 1979-2015» ο καθηγητής Γιάννης Ν. Κολοβός. Ενεργό μέλος και ο ίδιος της σκηνής (την περίοδο 1986-1995 εξέδιδε το φανζίν «Β-23», ενώ ήταν ντράμερ στο συγκρότημα Κοινωνικά Απόβλητα), μεταφέρει την εικόνα των πρώτων Αθηναίων πανκ που με την ακραία εμφάνιση και την επιθετική συμπεριφορά τους προσπάθησαν να διακωμωδήσουν τα μικροαστικά ήθη, να αμφισβητήσουν τη μεταπολιτευτική πολιτική συναίνεση, να ανατρέψουν τις αισθητικές αξίες και να ανασκευάσουν τη διάχυτη πίστη στην ανάπτυξη και τη συνεχή βελτίωση της ζωής. Οπως ακριβώς και στο εξωτερικό έτσι και στην Ελλάδα, οι νεαροί αυτοί δημιούργησαν συγκροτήματα, ομάδες συναυλιών, δίκτυα διανομής φανζίν, δίσκων και κασετών, καταλήψεις (βίλα Aμαλία) και πλέον πήραν την τύχη του κινήματος στα χέρια τους, με προσπάθειές άλλοτε οργανωμένες και άλλοτε αυθόρμητες. «Περνάγανε αμάξια απ’ την πλατεία στα Εξάρχεια και χωνόμασταν μέσα στ’ αυτοκίνητο με το κεφάλι και τους τρομάζαμε! Μας βλέπαν έτσι, με τις μοϊκάνες, σου λένε “Παναγία μου, τι ’ναι τούτοι!”»…

Το πανκ κίνημα εξαπλώθηκε και κυριάρχησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, άρχισε όμως να χάνει τη δυναμική του όταν χωρίστηκε σε υποείδη, ενώ και ο θάνατος του Σιντ Βίσιους τον Φεβρουάριο του 1979 λίγο μετά τη διάλυση των Sex Pistols αποτέλεσε μεγάλο σοκ για τον χώρο. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 αυτό που ξέραμε ως πανκ ροκ κίνημα και ό,τι αυτό αντιπροσώπευε είχαν σχεδόν χαθεί. Το post-punk και το new-wave που το διαδέχτηκαν ήταν υπέρ το δέον πειραματικά και εμπορικά, ενώ ακόμη και μουσικοί που σήκωσαν ψηλά τη σημαία του πανκ και ξεκίνησαν γνωρίζοντας μόνο τρεις συγχορδίες, πλέον είχαν μεγαλώσει, ωρίμασαν και έγιναν πιο φιλόδοξοι. Ηταν λοιπόν αναμενόμενο να εντάξουν και άλλα στοιχεία στη μουσική τους φλερτάροντας ακόμα και με το progressive rock. Λίγο αργότερα, μπάντες όπως οι Offspring και οι Green Day πάτησαν μουσικά στην κληρονομιά του punk rock των 70s, ωστόσο το γεγονός και μόνο ότι βρήκαν πληθώρα ραδιοφώνων και καναλιών πρόθυμων να τις βοηθήσουν να κατακτήσουν τις μεγάλες αρένες ακύρωνε κάθε επιχείρημα περί αναβίωσης του πανκ.

Παρ’ όλα αυτά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όσο υπάρχουν κοινωνικά ζητήματα στα οποία η πλειονότητα γυρίζει την πλάτη τόσο θα υπάρχουν πανκ ροκ μπάντες να τραγουδήσουν γι’ αυτά και πάνκηδες για να ακούσουν και να μεταφέρουν το μήνυμα: Hey! Ho! Let’s go!!!

Οι σκίνχεντ και η ακροδεξιά πλευρά του πανκ

Δυστυχώς το πανκ δεν ξέφυγε από τον κανόνα που θέλει τις περισσότερες μορφές ακραίας έκφρασης να χρησιμοποιούν τη μουσική για να μεταδώσουν τις θέσεις τους.

Πώς φτάσαμε όμως στο σημείο ένα είδος που ενσωμάτωνε ένα σωρό αντιφασιστικά χαρακτηριστικά να ταυτιστεί (έστω και άδικα) στην πορεία με την ακροδεξιά και τον νεοναζισμό;

Η ρίζα του κακού εντοπίζεται αρκετά χρόνια πριν από την (επίσημη) γέννηση του πανκ και πιο συγκεκριμένα στις αρχές της δεκαετίας του ’60, όταν ξεπήδησε στη Βρετανία το κίνημα των σκίνχεντ, η κουλτούρα και η φιλοσοφία των οποίων ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την πολυφυλετική εργατική τάξη. Είναι η περίοδος που καταφθάνει το πρώτο μεταναστευτικό κύμα των Τζαμαϊκανών στο Λονδίνο φέρνοντας μαζί του την κουλτούρα της ρέγκε και του σκα. Πολλοί από αυτούς πήγαν να ζήσουν στις κοινότητες της εργατικής τάξης και αναμείχθηκαν με τους κοντοκουρεμένους νέους με τα στενά τζιν και τα εργατικά άρβυλα. Ενα στιλ που οι τελευταίοι υιοθέτησαν για να ξεχωρίζουν από τα κακομαθημένα παιδιά της μεσαίας τάξης, τα οποία ακολουθούσαν τις επιταγές της μόδας και ξεχώριζαν για τα καλοχτενισμένα μαλλιά τους. Προς το τέλος της δεκαετίας του ’60 το κίνημα αυτό άρχισε να ξεθωριάζει, για να αναγεννηθεί προς τα μέσα της δεκαετίας του 1970, έχοντας όμως κάνει μια θεμελιώδη μουσική και, κυρίως, πολιτική στροφή. Το κίνημα των σκίνχεντ έχει εξαπλωθεί σε όλον τον κόσμο αλλά έχει αποτραβηχτεί από τους Τζαμαϊκανούς, τα μέλη του ακούνε κυρίως πανκ και, όντας περιθωριοποιημένοι νέοι μιας ταξικής κοινωνίας, αποτελούν ιδανικό στόχο και εύκολη λεία για τις ακροδεξιές ομάδες, όπως το Εθνικό Μέτωπο (NF), που στρατολογούν νέους ακόλουθους.

Αρωγός σε αυτήν τη μουσικοπολιτική μετάλλαξη ήταν η ίδρυση του Rock Against Communism (RAC), ενός κινήματος που συνδέθηκε με το NF. Η ιδέα ανήκε στον Εντι Μόρισον, ο οποίος ήταν κάτι σαν… πυρηνάρχης του παραρτήματος του Εθνικού Μετώπου στο Λιντς και αναγνώρισε, το 1978, ότι το πανκ ροκ, το μουσικό κίνημα που αγκάλιαζε η οργισμένη νεολαία, θα μπορούσε να αποτελέσει «ισχυρό όπλο για όποιον θα μπορούσε να το εκμεταλλευτεί πολιτικά».

Το RAC αποτελούσε την απάντηση στο Rock Against Racism (RAR), της μουσικής καμπάνιας που είχε ιδρυθεί δύο χρόνια νωρίτερα, το 1976, με στόχο να ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώμη απέναντι στα αυξανόμενα επεισόδια ρατσιστικής βίας και τη δράση των εθνικιστικών ομάδων στη Βρετανία και έγινε θεσμός, στον οποίο συμμετείχαν και πολλά πανκ ροκ σχήματα (The Clash, Generation X, The Pulse, Elvis Costello κ.ά.). Για τον Μόρισον αυτή η… αριστερή πρωτιά στην πολιτική εκμετάλλευση του πανκ δεν μπορούσε να συνεχιστεί: «Επρεπε είτε να καταδικάσουμε είτε να χρησιμοποιήσουμε το πανκ. Επιλέξαμε το δεύτερο».

Το RAC αποτελούνταν κυρίως από πανκ ροκ/Oi! μπάντες, μερικές από τις οποίες αυτoχαρακτηρίζονταν και ως ναζί-πανκ, όπως οι The Dentist και οι The Ventz. Από κοντά και οι Skullhead, No Remorse, Brutal Attack, Ovaltinees, English Rose. Εκείνοι όμως που ταύτισαν το όνομά τους με το RAC ήταν οι Skrewdriver, οι οποίοι αν και ξεκίνησαν ως απολιτίκ μπάντα στην πορεία εξέφρασαν ανοιχτά την υποστήριξή τους στην ακροδεξιά. Το single «White Power» του 1983 και το album τους με τίτλο «Hail the New Dawn» του 1984 δεν θα μπορούσαν να είναι πιο ενδεικτικά τον (προ)θέσεών τους. Ο ιθύνων νους των Skrewdriver Ιαν Στούαρτ Ντόναλντσον ταυτίστηκε ανοιχτά με τον νεοναζισμό και το συγκρότημα απέκτησε άρρηκτους δεσμούς με τόσο με το NF όσο και με το Εθνικιστικό Κόμμα της Βρετανίας (BNP). Αργότερα ίδρυσε το «Blood and Honour» («Aίμα και Τιμή», που… κάτι μας θυμίζει), ένα δίκτυο προώθησης μουσικής και διοργάνωσης συναυλιών που απευθύνονταν σε νεοναζιστικό ακροατήριο.

Παράλληλα, στην απέναντι πλευρά της Mάγχης οι Γάλλοι έφτιαχναν τη δική τους Oi! σχολή, σε μια περίοδο που η Γαλλία πλήρωνε την αποτυχημένη δημοσιονομική πολιτική του Μιτεράν και τα ακροδεξιά κατάλοιπα έβγαιναν στην επιφάνεια. Το Εθνικό Μέτωπο (FN) του Ζαν-Μαρί Λεπέν είχε αρχίσει να αναδύεται επικίνδυνα. Το 1984 ο πατέρας της Μαρίν Λεπέν εκλέχθηκε ευρωβουλευτής και στις βουλευτικές του 1986 συγκέντρωσε 10%, σε μια εκλογική αναμέτρηση που σηματοδότησε τη μετακίνηση του γαλλικού Kοινοβουλίου προς τα δεξιά. Μέσα σε αυτό το οικονομικοπολιτικό πλαίσιο, οι Γάλλοι έπαιζαν πανκ. Αν μάλιστα πολιτικά πρέπει να τοποθετηθεί κάπου, το γαλλικό Oi! σε γενικές γραμμές κλίνει σαφώς προς τα δεξιά. Οπως όμως συνέβη και στη Βρετανία, υπήρξε και εδώ η ακροδεξιά έκφρασή του. Μάλιστα, δεν ήταν λίγες οι μπάντες που αποτέλεσαν μέλη του RAC κινήματος, με μπροστάρηδες τους Legion 88, Bunker 84, Evil Skins, Brutal Combat και Tolbiac Toads.

Τα 10 σημαντικότερα πανκ ροκ άλμπουμ

10 Patty Smith «Horses» (1974) – Πρόδρομος

9 The Damned «The Damned» (1977) – Κειμήλιο

8 Husker Du «Zen arcade» (1984) – Ανθεκτικό

7 Νew York Dolls «New York dolls» (1973) – Αυτοκαταστροφικό

6 Gang of Four «Entertainment» (1979) – Μανιφέστο

5 Joy Division «Unknown pleasures» (1977) – Αβυσσαλέο

4 Dead Kennedys «Fresh fruit for rotting vegetables» (1980) – Αιχμηρό

3 The Clash «London calling» (1977) – Κληρονομιά

2 Sex Pistols «Never mind the bollocks» (1977) – Μοναδικό

1 Ramones «Ramones» (1976) – Ορόσημο