Οταν οι προλετάριοι έχτιζαν τη δική τους αντικουλτούρα στον μεσοπόλεμο

«Per aspera ad astra» – από τις δυσκολίες στα άστρα, στο φως. Η ρήση αυτή του Ρωμαίου φιλόσοφου Λεύκιου Ανναίου Σενέκα ταιριάζει γάντι στην κουλτούρα του εργατικού κινήματος στην Αυστρία και τη Γερμανία κατά τον μεσοπόλεμο.

Η κουλτούρα αυτή ήταν καταρχάς η αντίδραση των προλετάριων στην πολιτισμικά ρατσιστική μεταχείρισή τους από τους αστούς σνομπ. Μια αντικουλτούρα της εξέγερσης, που με τον καιρό απέκτησε απαράλλακτη ταυτότητα ιδίως στα τραγούδια – ο ύμνος της Διεθνούς ή το «Bella ciao» έγιναν με το πρώτο άκουσμά τους παγκόσμια σουξέ. Εδραιώθηκε ένας αριστερός διαφωτισμός, για τη διάδοση του οποίου φρόντιζαν οι πολυώνυμοι εργατικοί σύνδεσμοι. Στόχος ήταν η ολόπλευρη μόρφωση των μέχρι τότε αμόρφωτων και αστοιχείωτων εργατών ως προϋπόθεση για τη δημιουργία του «νέου ανθρώπου» που θα έκτιζε τον σοσιαλισμό.

Παράλληλα, οι σύνδεσμοι αυτοί δεν δίσταζαν να παίρνουν δάνεια από το πολιτιστικό θησαυροφυλάκιο των αντιπάλων τους, των αστών – όπως «δανείζονταν» και οι τελευταίοι στην αρχή της ύπαρξής τους ανενδοίαστα τα πάντα από τους αριστοκράτες και τον κλήρο.

ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΑΤΡΙΑ ΣΕ ΕΡΕΙΠΙΑ ΟΡΥΧΕΙΟΥ

Καλοκαίρι του 2000. Η ελληνική κοινότητα του Καστρόπ-Ροξέλ, μιας γερμανικής πολίχνης στην περιοχή του Ρουρ, γιορτάζει τα 40 χρόνια από τη σύστασή της. Η γιορτή γίνεται σε αμφιθέατρο αρχαιοελληνικού τύπου, το οποίο έχουν κατασκευάσει μετανάστες πάνω στα ερείπια ενός ορυχείου. Ο χώρος γεμίζει σύντομα με αντιπροσωπείες από τις γύρω κοινότητες και χορωδίες των πρώην ανθρακωρύχων που, ντυμένοι με τοπικές στολές, κρατάνε ψηλά τις σημαίες και τα λάβαρά τους. Εικόνα φολκλόρ. Εως ότου οι επισκέπτες, όλοι μαζί, αρχίζουν να τραγουδούν προς τιμή των Ελλήνων συμπολιτών τους: πρώτα τραγούδια του Μπετόβεν, του Σούμπερτ και του Βέρντι, ύστερα του εργατικού κινήματος. Η μείξη των δύο κουλτουρών μαγεύει.

Οι θεατές στα διαζώματα δεν πιστεύουν στα αυτιά τους, πολλοί βουρκώνουν. Εκείνοι που κρατούν ζωντανές τις πολιτιστικές παραδόσεις της σοσιαλδημοκρατίας στη Γερμανία και την Αυστρία είναι πλέον λίγοι. Τα εργατικά συνδικάτα, που ήταν η βάση τους, δεν είναι πια αυτά που ήταν.

Τα περισσότερα διευθύνονται πλέον από άψυχους γραφειοκράτες, οι οποίοι βάζουν μπροστά από τα ταξικά συμφέροντα τα συντεχνιακά, μπροστά από τα άυλα τα υλικά. Επόμενο, έτσι, στα χέρια τους η προλεταριακή κουλτούρα να μαραζώνει και να ξεχνιέται.

ΜΕ ΤΟ ΣΥΝΔΙΚΑΤΟ «ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΥΝΙΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΦΕΡΕΤΡΟ»

Ομως η κουλτούρα αυτή είναι πολύ δυνατή για να εξαφανιστεί εντελώς – κατά διαστήματα μάλιστα παρατηρείται μερική αναγέννησή της. Και αυτό επειδή στηρίζεται σε άφθαρτες αξίες, με πρώτη την αλληλεγγύη, τις οποίες οι οργανώσεις του εργατικού κινήματος έκαναν παλαιότερα συστηματικά πράξη. Ετσι τραβούσαν σαν μαγνήτης τους εργαζομένους. Το σύνθημα ήταν: «Από την κούνια μέχρι το φέρετρο» – οι εργάτες και οι οικογένειές τους περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους στις εγκαταστάσεις τους. Και από αυτό δεν έβγαιναν χαμένοι. Το εργατικό κίνημα τους πρόσφερε ένα μοντέλο ζωής γεμάτο νεωτερισμούς.

Σε αυτούς ανήκαν τα πολιτιστικά κινήματα των γυμνιστών, των ελευθεροφρόνων, των φυσιολατρών, ακόμη και εκείνο για την καύση των νεκρών, που στην Ελλάδα προσκρούει μέχρι και σήμερα στην αντίσταση της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Παράλληλα ανθούσαν τα πολιτικά κινήματα – το φεμινιστικό, το αντιμιλιταριστικό, το αντιπολεμικό. Κινήματα ελευθερίας, που επέτρεπαν στα μέλη τους να γίνονται αυτενεργά παρά τα εμπόδια που τους έβαζαν οι στερήσεις και η καταφρόνια των αστών.

Οι εργατικές οργανώσεις διέθεταν τεράστια γκάμα δραστηριοτήτων: αθλητικές, ψυχαγωγικές, εκπαιδευτικές, καλλιτεχνικές. Και αυτές έπαιρναν συχνά διεθνή χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα οι Εργατικές Ολυμπιάδες κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου – η απάντηση στις Ολυμπιάδες των αστών, που αρχικά ήταν κλειστά κλαμπ για λευκούς και πλούσιους άντρες.

ΠΑΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ «ΔΙΑΛΥΣΤΕ ΤΟ ΚΕΦΑΛΙ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΗ!»

Βιέννη, 1931. Διεξάγεται η δεύτερη Εργατική Ολυμπιάδα με συμμετοχή 25.000 αθλητών. Δίπλα στις αθλητικές υπήρχαν και πολιτιστικές εκδηλώσεις. Το αποκορύφωμα των τελευταίων ήταν ένα μαζικό παιχνίδι με συμμετοχή 3.000 αθλητών το οποίο αφηγούνταν την εξέλιξη του εργατικού κινήματος και την κατάρρευση του καπιταλισμού. Το παιχνίδι τέλειωσε με τη διάλυση του κεφαλιού ενός καπιταλιστή στο μέσο του σταδίου.

Το εργατικό κίνημα είχε νικήσει. Οι παίκτες γιόρτασαν τη νίκη τραγουδώντας τη «Διεθνή». Πολύ πιο αποδοτικό έγινε το εργατικό κίνημα όταν μπήκε στην τοπική αυτοδιοίκηση.

Η «κόκκινη Βιέννη» την περίοδο 1918-34: «Κόκκινη» όχι μόνο επειδή είχε σοσιαλδημοκράτη δήμαρχο, αλλά και επειδή έκανε αριστερό έργο. Αυτό αποτυπώθηκε τόσο στην οικοδόμηση εκατοντάδων εργατικών πολυκατοικιών, με διασημότερες από αυτές το Καρλ Μαρξ Χοφ, μήκους ενός χιλιομέτρου, όσο και στην αισθητική τους, που είχε ανατεθεί στους καλύτερους αρχιτέκτονες της εποχής. Οι εργάτες, που μέχρι τότε κατοικούσαν υπό άθλιες συνθήκες, απέκτησαν ξαφνικά τα «παλατάκια» τους – ευρύχωρα και ευήλια διαμερίσματα με πολύ χαμηλό νοίκι.

Οι πολυκατοικίες συμπληρώνονταν με γήπεδα, σχολεία, ιατρεία, καθώς και αίθουσες για πολιτιστικές δραστηριότητες. Ο ναζισμός έβαλε βίαια τέρμα σε κάθε τέτοια δραστηριότητα. Αλλά και μετά τη συντριβή του ναζισμού, το 1945, το εργατικό κίνημα δεν μπόρεσε να ξαναβρεί τον παλιό εαυτό του. Το ίδιο και η κουλτούρα του, που έγινε εν πολλοίς θύμα των γραφειοκρατών και του Ψυχρού Πολέμου.

Η πορεία από το σκοτάδι στα άστρα έγινε ασύγκριτα πιο δύσκολη. Και θα παραμείνει μάλλον έτσι όσο δεν φουντώνει ένας νέος αριστερός διαφωτισμός. 

* Περοδικό Hot Doc #147, «Σοσιαλδημοκρατία: Αναζητώντας τη νέα ταυτότητα», 15/02/2018