Ονειροτοπία: Ένα βιβλίο για την ψυχική ενδυνάμωση σε δύσκολους καιρούς

Ένα μωσαϊκό σκέψεων και αφηγήσεων για θέματα που μας απασχολούν διαχρονικά όπως οι εμπειρίες διαχείρισης του φόβου, η επανάκτηση του ελέγχου, η συνειδητοποίηση του αποκλεισμού, η ορατότητα και τα όνειρα για το μέλλον.

Γιατί αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο με τίτλο «Ονειροτοπία» και θέμα την ψυχική ανθεκτικότητα;

Το βιβλίο έρχεται να ολοκληρώσει  μία τριλογία σχετικά με την αφήγηση για τον εαυτό μας, την ιστορία μας και τη σχέση μας με τον κόσμο και τους άλλους.Στο πρώτο μου βιβλίο, στη «Μικρή Άγνωστη Λύπη», οι ήρωες είναι αποξενωμένοι από τον εαυτό και  από την ιστορία τους και η αφήγηση τους είναι τραυματική, με την έννοια ότι οργανώνεται γύρω από το τραύμα, είναι αποσπασματική και  δεν έχει ενιαίο σώμα. Έτσι οι ήρωες μοιάζουν αδύναμοι να μετασχηματίσουν τις  απώλειες σε δύναμη. Στο δεύτερο βιβλίο, τη «Γραμματική των αποθεμάτων»,  ένα αμιγώς επιστημονικό κείμενο για το Συστημικό Συνθετικό Μοντέλο Καταξιωτικής Διερεύνησης, η εστίαση δίνεται στη σύνδεση με τα αποθέματα και το φαντασιακό, την ικανότητά μας δηλαδή να δημιουργούμε το μέλλον μας. Με αυτή την έννοια είναι ένα βιβλίο στο οποίο διερευνώνται οι δυνατότητες  για την ανάληψη του ελέγχου της αφήγησης για την ατομική και τη συλλογική ταυτότητα, για μία ανακατασκευή δηλαδή του παρελθόντος, μία αναπαλαίωση του παρόντος  και μια δημιουργική κατασκευή του μέλλοντος. Είναι ουσιαστικά σαν να μας προσκαλώ να ξαναγράψουμε την ιστορία μας εστιάζοντας σε εμπειρίες δύναμης και μέσω αυτής της διεργασίας να μετασχηματίσουμε το παρόν και το μέλλον μας. Σε αυτό το τρίτο βιβλίο, στην ΟΝΕΙΡΟΤΟΠΙΑ, αισθάνομαι πώς κατασκευάζω μία γέφυρα ανάμεσα στην απώλεια και στο φαντασιακό και αυτή  είναι η ανθεκτικότητα.

Ο τίτλος του βιβλίου προέκυψε μέσα από μία κουβέντα με μία από τις συνεργάτιδες μου, όταν την περίοδο της καραντίνας της πρότεινα να δημιουργήσουμε μία σελίδα στο facebook στην οποία οι άνθρωποι θα μοιράζονταν τα όνειρά τους για το μέλλον. Αυτή η σελίδα θα τροφοδοτούσε με δυνάμεις όλες και όλους μας. Τότε εκείνη είπε ότι θα δημιουργήσουμε μία ονειροτοπία γνωρίζοντας την αγάπη που έχω για τις ετεροτοπίες στις οποίες αναφέρεται ο Φουκώ. Στη συνέχεια η σύντροφός μου κάνοντας την επιμέλεια του βιβλίου και διαβάζοντας τις αφηγήσεις μου πρότεινε να συμπληρώσουμε τον τίτλο με τη φράση «αφηγήσεις για την ψυχική ανθεκτικότητα σε δύσκολους καιρούς». Έτσι με κάποιο τρόπο ο τίτλος του βιβλίου μου ανήκει αλλά δεν μου ανήκει ταυτόχρονα καθώς έρχεται σαν το αποτέλεσμα ενός διαλόγου και μιας συνάντησης με τις σκέψεις και τα συναισθήματα άλλων ανθρώπων.

Οι αφηγήσεις γράφτηκαν όλες μέσα στην περίοδο της πανδημίας και της καραντίνας. Με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι «γράφουν» στον ψυχισμό των ανθρώπων οι δύσκολοι και ταραγμένοι καιροί; Ποια είναι η παγίδα και που μπορεί να αναζητήσει κανείς το φως μέσα από τις ρωγμές;

Πράγματι οι αφηγήσεις γράφτηκαν όλες μέσα στην καραντίνα. Αυτό που είχε για μένα εξαιρετικό ενδιαφέρον ήταν να δούμε πώς οι κρίσεις, οι δύσκολοι  και η ταραγμένοι  καιροί, όπως λέτε, εγγράφονται στον ψυχισμό μας. Καθώς εργάζομαι εδώ και χρόνια με τον πολυφωνικό και διαλογικό εαυτό, αυτό που με απασχολεί είναι  το πώς όσα συμβαίνουν στο παρόν ως δύσκολες εμπειρίες «συναντιόνται και συνομιλούν» με τις δύσκολες εμπειρίες και ιστορίες που έχουμε ζήσει στο παρελθόν μας. Πιστεύω πως όταν συμβαίνει αυτό,  τότε τα προβλήματα και τα τραύματα που ζούμε στο παρόν μεγεθύνονται, αποκτούν δύναμη, και οργανώνουν με ένα μονολογικό τρόπο  -όπως  τον ονομάζουμε- την καθημερινότητά μας. Αυτό σημαίνει ότι τα πάντα  ή τουλάχιστον τα περισσότερα από όσα συγκροτούν την εμπειρία μας φωτίζονται μέσα από τα προβλήματα. Τα συναισθήματά μας είναι διαφορετικά, οι πράξεις μας επιβεβαιώνουν μία αδυναμία να έχουμε τον έλεγχο στην καθημερινότητά μας και συχνά αποσυρόμαστε και  γινόμαστε απόμακροι και επιθετικοί προς τον εαυτό μας ή προς τους ανθρώπους που αγαπάμε.

Αυτή στην πραγματικότητα είναι και η μεγαλύτερη παγίδα, δηλαδή το  να πιστέψουμε ότι οι δυνάμεις μας και οι δυνατότητές μας να αντιδράσουμε είναι περιορισμένες. Ξέρετε υπάρχει μία κινέζικη ιστορία σύμφωνα με την οποία τα καβούρια που ζουν στον πάτο ενός πηγαδιού πιστεύουν ότι ο ουρανός είναι τόσο μεγάλος όσο φαίνεται από το άνοιγμα του πηγαδιού. Μόνο όταν βγούμε από τον εγκλωβισμό λοιπόν μπορούμε να δούμε  τις απέραντες  δυνατότητες που έχουμε για δράση. Ένα επίσης ενδιαφέρον παράδειγμα είναι η ιστορία του Μινώταυρου και του Λαβύρινθου. Πιστεύω πως όταν  εγκλωβιζόμαστε σε μια συμπαγή ιστορία τότε παραμένουμε καθηλωμένοι μέσα σε ένα λαβύρινθο σκέψεων και συναισθημάτων καθώς φοβόμαστε ότι  αν αναζητήσουμε την έξοδο είμαστε καταδικασμένοι να μας καταβροχθίσει ο Μινώταυρος. Μόνο που ξεχνάμε ότι και εμείς, όπως και ο Θησέας έχουμε πολλά όπλα για να τον πολεμήσουμε και αυτά είναι τα αποθέματα και οι επιθυμίες μας.

Θα πρότεινα έτσι να αναζητήσουμε τις ρωγμές όπως τις ονομάζω, όχι στα μεγάλα γεγονότα αλλά σε μικρές καθημερινές στιγμές στις οποίες έχουμε κατορθώσει να ανακατασκευάσουμε μία ιστορία, να την μετατρέψουμε δηλαδή από αρνητική σε θετική, όπως και σε εμπειρίες που έχουμε δεχτεί αγάπη και φροντίδα.

Πώς δημιουργήθηκε η ιδέα για αυτό το μεγάλο διαδικτυακό πρότζεκτ με στόχο την ψυχική ανθεκτικότητα;

Η ιδέα δημιουργήθηκε από την ανάγκη να διαχειριστούμε μία μικρή ομάδα ανθρώπων την απόσταση που μας επέβαλε η καραντίνα. Καθώς δεν μας αρκούσε να μιλάμε μέσω μιας πλατφόρμας, αλλά από την άλλη δεν μπορούσαμε και να συναντηθούμε, αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε ένα τοπίο δράσης στο οποίο θα συναντιόμασταν δημιουργικά. Έτσι φτιάξαμε μία εθελοντική  ομάδα επαγγελματιών ψυχικής υγείας στην οποία πολύ σύντομα συμμετείχαν εκατοντάδες άνθρωποι και πολλές μικρές ομάδες ενδυνάμωσης στις οποίες οι άνθρωποι συμμετείχαν δίχως κόστος. Σε αυτές τις ομάδες, οι άνθρωποι μοιράζονταν μικρές αφηγήσεις σχετικές με τα όνειρά τους, με την ανάληψη του ελέγχου, την κατανόηση, την αποδοχή και εν τέλει τη διαχείριση του φόβου, όπως και ιστορίες για ανθρώπους που τους κληρονόμησαν αξίες και αποθέματα.

Η πανδημία έθεσε στο κέντρο της ζωής μας τον φόβο πιο επίμονα από ποτέ. Ζούμε τελικά στον «καιρό ενός αλλόκοτου φόβου»;

Νομίζω πως η πανδημία μας έφερε αντιμέτωπους με μία πραγματικότητα την οποία τουλάχιστον στη χώρα μας ζούμε από το 2010 και μετά. Είναι μία πραγματικότητα που χαρακτηρίζεται από την αβεβαιότητα, τη ρευστότητα και συχνά από τον παραλογισμό. Μέσα σε αυτήν την πραγματικότητα, ο φόβος έρχεται σαν μία φυσική συνέπεια της αδυναμίας  μας να σχεδιάσουμε και να οργανώσουμε το μέλλον. Ο φόβος γίνεται αλλόκοτος ακριβώς γιατί δεν έχουμε τη δυνατότητα ή πιστεύουμε πως δεν έχουμε την δυνατότητα να είμαστε «active member» σε μία κοινωνία απάθειας. Έτσι πολλά φαντάζουν ως εν δυνάμει απειλητικά.

Με ποιον τρόπο μέσα από το βιβλίο ο αναγνώστης εξοικειώνεται με την Συνεργατική και Συστημική προσέγγιση στην Ψυχοθεραπεία;

Πιστεύω ότι σε όλο το βιβλίο υπάρχει μία αμφισβήτηση του ρόλου που κατέχουν όλο και περισσότερο οι ψυχοθεραπευτές και οι ψυχοθεραπεύτριες ως διαμεσολαβητές/τριες σε ένα φυσιολογικό φάσμα στο οποίο κινούμαστε όλοι και το οποίο αφορά τη δύναμη και την αδυναμία, την ευαλωτότητα και την ανθεκτικότητα. Στην πραγματικότητα η κίνηση μέσα σε αυτό το φάσμα είναι συνεχής και μπορεί να τροφοδοτηθεί από τη συλλογική εμπειρία. Αυτό που έχει πολύ ενδιαφέρον είναι πώς οι αφηγήσεις που εμπεριέχονται στο βιβλίο είναι αυτές που αποσκοπούν να τροφοδοτήσουν με δύναμη τους ανθρώπους και όχι τα δικά μου κείμενα. Τα κείμενα μου αποσκοπούν μόνο σε ένα προβληματισμό σχετικά με τους όρους του πλαισίου, στο οποίο γίνεται ένας διάλογος για την ανθεκτικότητα. Έτσι τα  ερωτήματα που θέτει το βιβλίο μας προσκαλούν να σκεφτούμε όχι μόνο για τη δύναμη της συνεργατικότητας αλλά ταυτόχρονα και για το γεγονός ότι η ανθεκτικότητα δεν είναι ένα ατομικό χαρακτηριστικό αλλά κάτι που το ζούμε μέσα σε πλαίσια και συστήματα. Είναι δηλαδή μία σχεσιακή εμπειρία που τροφοδοτείται από το πλαίσιο του διαλόγου το οποίο συν- κατασκευάζεται από όλους μας. Έτσι για μία ακόμα φορά αποκτά μία ιδιαίτερη σημασία  να συνομιλήσουμε σχετικά με το ότι δεν υπάρχουν ευάλωτοι άνθρωποι αλλά ευάλωτα συστήματα.

Αυτό μπορεί να έχει τεράστια σημασία αν αναφερόμαστε σε ορισμένους πληθυσμούς που καταχρηστικά συνδέουμε την ευαλωτότητα με την ταυτότητά τους όπως οι εξαρτημένοι άνθρωποι,  οι πρόσφυγες, οι περιθωριοποιημένοι, οι άνεργοι, οι ομοφυλόφιλοι, οι τρανσέξουαλ. Θυμηθείτε πόσα παιδιά έχουν υποφέρει στο σχολείο λόγω της ετερότητας τους, όχι επειδή η ταυτότητά τους τα καθιστά  αδύναμα, αλλά επειδή όλο το σχολείο και η κυρίαρχη κουλτούρα είναι οργανωμένα γύρω από τον πολιτισμό της ετεροκανονικότητας.

Ποιά είναι τα εργαλεία για την ενδυνάμωση του εαυτού μας; Πώς μία εμπειρία που φαντάζει επώδυνα ατομική  μπορεί να συναντήσει τόπους συλλογικούς;

 Η ερώτησή σας έχει πολύ ενδιαφέρον γιατί τουλάχιστον στο πρώτο μέρος δεν μπορώ να δώσω μία καθαρή απάντηση.  Εννοώ ότι ενώ μπορούμε να μιλήσουμε για τους όρους της ατομικής  και της συλλογικής ανθεκτικότητας – εξάλλου οι έρευνες και οι θεωρίες μας τροφοδοτούν με υλικό- δεν μπορούμε ωστόσο να είμαστε σίγουροι για το τι είναι αυτό  που κάνει κάθε έναν και κάθε μία από εμάς να ανακαλύπτει τη δύναμή του. Σίγουρα η φροντίδα, η αγάπη , η τρυφερότητα, έννοιες στις οποίες αναφέρομαι στο βιβλίο, η κατανόηση και η αποδοχή των φόβων μας, το μοίρασμα των συναισθημάτων και των αδυναμιών μας, η σύνδεση με τις επιθυμίες και τις ανάγκες μας και τέλος η απόδοση ενός νοήματος στη  ζωή μας αποτελούν παράγοντες ενδυνάμωσης. Όσον αφορά το δεύτερο μέρος της  ερώτησής σας θέλω να μοιραστώ μαζί σας την εξής εμπειρία. Ένας άνθρωπος με τον οποίο εργάζομαι θεραπευτικά μιλά  με πολύ μεγάλη αγωνία για ένα επώδυνο χειρουργείο. Νιώθει σχεδόν ενοχή επειδή έχει αρρωστήσει. Στην πραγματικότητα όλο αυτό είναι φόβος και ένας ανεπεξέργαστος θυμός καθώς χρεώνει στον εαυτό του το γεγονός πως αρρώστησε αφού όπως λέει δεν έζησε μέχρι τώρα σε ειρήνη με τον εαυτό του. Καθώς μοιράζεται αυτή την εμπειρία σε μία ομάδα, όλα τα μέλη της ομάδας όπως και εγώ μοιραζόμαστε μαζί του αντίστοιχες εμπειρίες και επιμένουμε στο πόσο φυσικός είναι ο φόβος. Όλο αυτό μετατρέπει την ατομική του εμπειρία σε συλλογική αφαιρώντας ή μειώνοντας την ενοχή του. Αν τώρα μεταφέρουμε αυτό το παράδειγμα στο κοινωνικό επίπεδο μπορούμε να σκεφτούμε πόσο θετικές θα είναι οι επιπτώσεις αν οι άνεργοι και οι εξαρτημένοι σταματούσαν να ενοχοποιούνται για την αδυναμία τους και την ευαλωτότητα τους και τη συνέδεαν με το κοινωνικό γίγνεσθαι. Οι ομάδες και τα κινήματα αυτοβοήθειας έχουν να μας διδάξουν πολλά σχετικά με αυτό.

Υπάρχει τρόπος να σεβαστούμε και να «αγκαλιάσουμε» τους φόβους μας; Πόσο σημαντικό ρόλο πιστεύετε ότι παίζει η  καταφυγή σε ατομικούς τρόπους ζωής που διεμβολίζουν τις σχέσεις που φτιάχνουν οι άνθρωποι μέσα σε ομάδες και κοινότητες;

Σε όλη τη διάρκεια της καραντίνας και της πανδημίας προσπάθησα από την αρχή να εστιάσω σε αυτό ακριβώς που λέτε τόσο με άρθρα όσο και με συνεντεύξεις. Εκτιμώ ότι το να αγκαλιάσουμε τους φόβους μας είναι όχι μόνο εφικτό αλλά και απαραίτητο για να σταματήσουμε να φοβόμαστε. Αυτό ίσως κάνει εντύπωση σε ορισμένους ανθρώπους γιατί η κυρίαρχη κουλτούρα με την οποία μεγαλώνουμε από μικρά παιδιά είναι αυτή η παράξενη συμβουλή να σταματήσουμε να φοβόμαστε, όταν αυτό που χρειαζόμαστε είναι ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή κάποιον ενήλικα ο οποίος θα αναγνωρίσει και θα σεβαστεί τους φόβους μας.

Όπως είπα και στην προηγούμενη ερώτησή σας η ατομική λύση δεν οδηγεί ποτέ σε μία διαχείριση του φόβου. Υπάρχει σαφώς μία ευθύνη να αναλάβουμε τον έλεγχο της ιστορίας μας καθώς και την φροντίδα του εαυτού μας όπως και να συνδεθούμε με τους άλλους. Νομίζω λοιπόν ότι αν υπάρχει μία υγιής ατομική λύση αυτή αφορά στην επιλογή της συλλογικότητας και όχι σε μια εμμονή σε μια αδιέξοδη ατομικιστική στάση.

Ποιοι είναι οι «αόρατοι» πληθυσμοί στους οποίους αναφέρεστε στο βιβλίο; Υπάρχουν κοινωνικά πλαίσια που αφήνουν τα κοινωνικά υποκείμενα απροστάτευτα και εκτεθειμένα σε όλο και περισσότερη βία;

Νομίζω ότι αυτό που ονομάζουμε αόρατοι πληθυσμοί τροποποιείται ανάλογα την κουλτούρα και την κυρίαρχη αφήγηση σε πολιτιστικό και πολιτικό πλαίσιο. Έτσι για παράδειγμα για μία μεγάλη περίοδο οι ομοφυλόφιλοι,  οι  τρανς και  τα ίντερσεξ άτομα αποτελούσαν αόρατους πληθυσμούς από τη στιγμή που η Πολιτεία όχι μόνο δεν αναγνωρίζει τα δικαιώματα τους, αλλά αυτά δεν τίθενται καν στο κέντρο του σχεδιασμού μιας πολιτικής  λ.χ. για την παιδεία ή την οικογένεια. Οι πρόσφυγες, οι εξαρτημένοι, οι άνεργοι, είναι συχνά  οι άνθρωποι που δεν θέλουμε να βλέπουμε, ούτε να τους φέρνουμε στο κέντρο του ενδιαφέροντος μας, καθώς έτσι θα κινδύνευε η δική μας βεβαιότητα για την ορθότητα των επιλογών μας σχετικά με τον κόσμο στη δημιουργία και τη συντήρηση του οποίου συμμετέχουμε.

 Στην καραντίνα ως αόρατους πληθυσμούς όρισα όλους εκείνους τους ανθρώπους που δεν εντάσσονταν στην κανονικότητα στην οποία μας προσκαλούσε η καμπάνια «Μένουμε σπίτι». Ήταν όσοι και όσες έβγαιναν έξω από το πλαίσιο της  happy greek family όπως εγώ ονόμασα όλη την κουλτούρα στην οποία στηρίχθηκε η υποστήριξη της καμπάνιας. Για να τοποθετηθώ όμως καθαρά στην ερώτησή σας, όχι μόνο υπάρχουν κοινωνικά πλαίσια που παραμένουν αδιάφορα στην αορατότητα, αλλά τη δημιουργούν γιατί έτσι εξοβελίζουν από το προσκήνιο οτιδήποτε  καταδεικνύει την  ελλειμματικότητά τους.

 Τι αποκομίσατε από όλες αυτές τις δυνατές προσωπικές ιστορίες και τις εξομολογήσεις που δημιουργούν την αίσθηση του ημερολογίου για τον αναγνώστη;

Αυτές οι δυνατές προσωπικές ιστορίες  ήταν για μένα ένα τεράστιο δώρο, όχι μόνο γιατί με οδήγησαν να γράψω ένα βιβλίο το οποίο δεν το είχα προβλέψει αλλά κυρίως  γιατί δυνάμωσαν την πεποίθηση μου ότι οι άνθρωποι όταν νιώσουν ασφαλείς μπορούν να μοιραστούν πολύ δύσκολα πράγματα για τον εαυτό τους. Και καθώς ήμουν και εγώ κλεισμένος στο σπίτι, λόγω της καραντίνας, ομολογώ ότι διαβάζοντας αυτές τις ιστορίες πολύ συχνά ένιωθα να ενδυναμώνομαι. Θέλω πραγματικά να ευχαριστήσω όλους αυτούς τους ανθρώπους που αποδέχτηκαν την πρόσκλησή μου οι ιστορίες τους να γίνουν μέρος μιας ιστορίας που εγώ δημιούργησα. 

INFO:

Το βιβλίο του Ηλία Γκότση «Ονειροτοπία» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός