Οι «Τυφλοπόντικες» του ισπανικού εμφυλίου – Άνθρωποι που κρύφτηκαν στα σπίτια τους για δεκαετίες

Η ισπανική ταινία «Ατέλειωτο χαντάκι»– βραβευμένη στα Γκόγια το 2019– παρακολουθεί την τραγική ιστορία ενός αγωνιστή ο οποίος κυνηγήθηκε κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου και αναγκάστηκε να παραμείνει κρυμμένος στο σπίτι του για 30 ολόκληρα χρόνια. Καθώς εξελίσσεται η ιστορία, κορυφώνεται το προσωπικό αδιέξοδο του πρωταγωνιστή με φόντο την τρομοκρατία και τη βία που επέβαλε το καθεστώς του Φρανθίσκο Φράνκο για πολλές δεκαετίες. 

Κρυψώνες σε σπίτια, αποθήκες και στάβλους

Το τέλος του εμφύλιου πολέμου στην Ισπανία (1936-39) συνοδεύτηκε από ένα πρωτοφανές κύμα βίας και τρομοκρατίας σε βάρος των ηττημένων. Αυτό ανάγκασε χιλιάδες ανθρώπους που βίωναν για αρκετό καιρό καθημερινούς εξευτελισμούς και διώξεις να αλλάξουν ταυτότητα ή να «εξαφανιστούν» εντελώς για να σώσουν τη ζωή τους. Σε όλη την ισπανική περιφέρεια το πάθος της αντίστασης οδήγησε στο βουνό χιλιάδες αγωνιστές. Στις μεγάλες πόλεις η πιο συνηθισμένη επιλογή ήταν το καταφύγιο σε κάποιο ασφαλές σπίτι ή η προμήθεια πλαστών εγγράφων για να αποφευχθεί η σύλληψη. Κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους αναγκάστηκαν να ζήσουν μέσα σε κρύπτες (διπλούς τοίχους ή σκαμμένα υπόγεια κάτω από τα σπίτια τους). Αυτοί ονομάστηκαν «τυφλοπόντικες» και σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις –έχουν καταγραφεί τέτοιες αληθινές μαρτυρίες– παρέμειναν κρυμμένοι παραπάνω από δέκα χρόνια. Πολλοί αγωνιστές κρύφτηκαν σε σπίτια, αποθήκες και στάβλους για να αποφύγουν τα αντίποινα. Κάποιοι αποκαλύφθηκαν ή προδόθηκαν αλλά υπήρχαν και αρκετοί που παρέμειναν σε αυτή την κατάσταση για αρκετά χρόνια. 

Οι επιδρομές, οι έρευνες στα σπίτια και οι έλεγχοι της αστυνομίας στους δρόμους αποτελούσαν καθημερινό φαινόμενο. Οι διώξεις ήταν επίμονες και ήταν σχεδόν σίγουρο ότι θα οδηγούσαν σε εκτελέσεις. Αν ήταν ήδη ριψοκίνδυνο να προσπαθήσει κανείς να δραπετεύσει από την Ισπανία, η έναρξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου το έκανε πρακτικά ακατόρθωτο. Τα ισπανικά σύνορα έκλεισαν και η πολιτική κατάσταση στις γειτονικές χώρες κατέστη εξαιρετικά περίπλοκη. Η Πορτογαλία βρισκόταν υπό τη δικτατορία του Σαλαζάρ ο οποίος ήταν σύμμαχος του Φράνκο. Το Μαρόκο ελεγχόταν από το καθεστώς του Φράνκο και η Γαλλία καταλήφθηκε από τους ναζί. Αρκετοί από όσους προσπάθησαν να διαφύγουν, συνελήφθησαν και παραδόθηκαν στις δυνάμεις του καθεστώτος.

Οι αληθινές μαρτυρίες της φρίκης

Ο όρος «τυφλοπόντικας» καθιερώθηκε από τους δημοσιογράφους Manuel Leguineche και Jesus Torbado, συγγραφείς του βιβλίου «Los topos» (Οι τυφλοπόντικες), το οποίο δημοσιεύθηκε το 1977 και αφηγείται τις εμπειρίες 24 ανθρώπων που για χρόνια –μερικές φορές για δεκαετίες– υπέφεραν από την καταστολή και τον φόβο. Η κατάσταση αυτή τους ώθησε να κρυφτούν στα σπίτια τους σε άθλιες τρύπες ή στριμωγμένοι ανάμεσα σε διπλούς τοίχους. Το 1969 δημοσιεύτηκε ένα έγγραφο στην Επίσημη Κρατική Εφημερίδα της Ισπανίας που ανήγγειλε την αμνηστία και «συγχωρούσε» τα υποτιθέμενα εγκλήματα που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου. Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι άνθρωποι αισθάνονταν τόσο μεγάλο φόβο που βγήκαν από τις κρυψώνες τους μόνο μετά τον θάνατο του Φράνκο.

Μια από τις πιο γνωστές ιστορίες ανθρώπων που παρέμειναν κρυμμένοι μέχρι και τη δεκαετία του 1960 είναι αυτή του Manuel Cortes Quero –ο τελευταίος δήμαρχος μιας μικρής πόλης κοντά στη Μάλαγα– ο οποίος «εξαφανίστηκε» το 1937 και η ιστορία του έγινε βιβλίο. Ο Manuel Cortes ήταν κουρέας στο επάγγελμα και σοσιαλιστής και τον Φεβρουάριο του 1936 εκλέχτηκε δήμαρχος της μικρής του πόλης. Τέσσερις μήνες αργότερα ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος. Καθώς δεν διέθετε χρήματα ή διασυνδέσεις για να αποδράσει από την Ισπανία τελικά αναγκάστηκε να κρυφτεί. Μετά το τέλος του εμφυλίου στην πόλη εγκαταστάθηκε η φρανκική Guardia Civil και γέμισε δυσαρεστημένους εθνικιστές οι οποίοι είχαν στόχο να προχωρήσουν σε αντίποινα. Η παράδοση θα σήμαινε σίγουρο θάνατο. Εντυπωσιακή επίσης είναι η ιστορία του Eufemiano Dias Gonzalez –κατοίκου της Λεόν– ο οποίος κρύφτηκε για δέκα ολόκληρα χρόνια σε έναν τάφο. Οι συγγενείς του κάλυπταν καθημερινά τον τάφο με σανίδες πάνω στις οποίες πετούσαν κοπριά. Από την τρύπα του έβγαινε μόνο τη νύχτα για να τεντώσει τα πόδια του. Τα αδέλφια Juan και Manuel Hidalgo παρέμειναν κρυμμένα για 28 ολόκληρα χρόνια χωρίς να συναντηθούν ποτέ παρόλο που οι κρυψώνες τους βρίσκονταν πολύ κοντά. 

Κατά τη διάρκεια του καταναγκαστικού εγκλεισμού, οι γυναίκες διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο καθώς σήκωσαν όλο το βάρος της επιβίωσης ενώ κινούνταν διαρκώς σε ένα καθεστώς μυστικοπάθειας και ανελευθερίας. Η ένταση ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας που μοιράζονταν το μυστικό ήταν συνεχής και συνοδευόταν από τον διαρκή φόβο της αποκάλυψης. Εντός του σπιτιού ήταν συνηθισμένη πρακτική να μένει κρυφή η παρουσία του «τυφλοπόντικα» από τα παιδιά και τα εγγόνια μέχρι να μπορέσουν να αντιληφθούν τη σοβαρότητας της κατάστασης.

Οι μαρτυρίες από όσες και όσους επιβίωσαν περιγράφουν εμπειρίες και αναμνήσεις από τη φρίκη της αιχμαλωσίας και ένα μεγάλο τραύμα που σημάδεψε τη ζωή τους. Αυτές οι ιστορίες δεν πρέπει να περάσουν στη λήθη. 

– Η ταινία «Ατέλειωτο χαντάκι» είναι διαθέσιμη στο Netflix