«Οι νεκροί σχημάτισαν σωρούς»

«Νεκροί έκειντο οι μεν επί των δε, και ημιθανείς εκυλίοντο εντός των δρόμων προς όλας τας κρήνας, ως εκ της ασβέστου δίψης, και οι ιεροί περίβολοι, εντός των οποίων είχαν κατασκηνώσει, ήσαν πλήρεις νεκρών, οι οποίοι απέθνησκαν εντός αυτών». Ετσι περιγράφει ο ιστορικός Θουκυδίδης στο δεύτερο βιβλίο της «Ιστορίας» του την εικόνα του λοιμού που ενέσκηψε στην Αθήνα τις πρώτες ημέρες του καλοκαιριού του 430 π.Χ. Τον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου, ενώ οι Πελοποννήσιοι είχαν εισβάλει, όπως και τον προηγούμενο χρόνο, στην Αττική, ξαφνικά μια άκρως μεταδοτική νόσος έπληξε ανθρώπους και ζώα. Ο λοιμός διήρκεσε τρία χρόνια.

Οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης μολύνθηκαν και έχασαν τη ζωή τους από 75.000 έως 100.000 άτομα, το 25% του πληθυσμού. Ο Αθηναίος ιστορικός με την εμπειρία του ανθρώπου που νόσησε ο ίδιος ήθελε να είναι η μαρτυρία του πρακτικά χρήσιμη αν τυχόν εμφανιζόταν και πάλι κάποια ανάλογη επιδημία. Γι’ αυτό περιγράφει λεπτομερώς την προέλευση και τα χαρακτηριστικά της ασθένειας.

Η νόσος άρχισε από την Αιθιοπία. Επεκτάθηκε στην Αίγυπτο, τη Λιβύη και σε μέρος της Περσικής Αυτοκρατορίας. Στην Αθήνα έφτασε αφού πρώτα προσέβαλε τους κατοίκους του Πειραιά «και διά τούτο ελέχθη από αυτούς ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν ρίψει δηλητήριον εις τας δεξαμενάς, διότι κρήναι δεν υπήρχαν ακόμη εκεί. Αλλ’ ύστερον έφθασε και εις την άνω πόλιν και από τότε ηύξησε μεγάλως η θνησιμότης» (μετάφραση Ελευθέριος Βενιζέλος).

«ΠΡΟΣΕΒΑΛΛΟΝΤΟ ΑΙΦΝΙΔΙΩΣ ΑΠΟ ΙΣΧΥΡΟΝ ΠΥΡΕΤΟΝ»

Ο λοιμός δεν έχει έως σήμερα ταυτιστεί πειστικά με κάποια γνωστή επιδημία. Οι μελετητές θεωρούν ότι ήταν ξέσπασμα βουβωνικής πανώλης, πιθανόν μαζί με άλλες αρρώστιες όπως τύφος, ανεμοβλογιά, ιλαρά και σύνδρομο τοξικού σοκ. Αλλοι πρότειναν την ασθένεια του άνθρακα ή ακόμη και τον αιμορραγικό πυρετό Εμπολα. Ο Θουκυδίδης περιγράφει τα εξωτερικά και εσωτερικά συμπτώματα παρακολουθώντας την πορεία που ακολουθούσε η ίδια η νόσος (από το κεφάλι προς τα κάτω άκρα) καθώς και τα γενικά χαρακτηριστικά της.

H περιγραφή του είναι διάσημη για την κλινική της ακρίβεια και ανεξάρτητα από την επιστημονική αξία της αποτελεί το αρχέτυπο για τις περιγραφές λοιμών: «Οσοι εξ άλλου ήσαν ως τότε υγιείς, χωρίς καμίαν φανεράν αιτίαν, προσεβάλλοντο αιφνιδίως από πονοκέφαλον με ισχυρόν πυρετόν και ερυθήματα και φλόγωσιν των οφθαλμών, και το εσωτερικόν του στόματος, ο φάρυγξ και η γλώσσα εγίνοντο ευθύς αιματώδη, και η εκπνοή ήτον αφύσικος και δυσώδης. Κατόπιν των φαινομένων αυτών, επηκολούθουν πτερνισμοί και βραχνάδα, και μετ’ ολίγον το κακόν κατέβαινεν εις το στήθος, συνοδευόμενον από ισχυρόν βήχα. Και όταν προσέβαλλε τον στόμαχον, επροκάλει ναυτίαν, και ταύτην επηκολούθουν, με μεγάλην μάλιστα ταλαιπωρίαν, εμετοί χολής, όσοι περιγράφονται υπό των ιατρών.

Και εις άλλους μεν αμέσως, εις άλλους δε πολύ βραδύτερον, παρουσιάζετο τάσις προς εμετόν ατελεσφόρητος, προκαλούσα ισχυρόν σπασμόν, ο οποίος εις άλλους μεν κατέπαυεν, εις άλλους δε εξηκολούθει επί πολύ. Το σώμα εξωτερικώς δεν παρουσιάζετο πολύ θερμόν εις την αφήν, ούτε ήτο ωχρόν, αλλ’ υπέρυθρον, πελιδνόν, έχον εξανθήματα μικρών φλυκταινών και ελκών. Εσωτερικώς όμως εθερμαίνετο τόσον πολύ, ώστε οι ασθενείς δεν ηνείχοντο ούτε τα ελαφρότατα ενδύματα ή σινδόνια, και επέμεναν να είναι γυμνοί, και μεγίστην ησθάνοντο ευχαρίστησιν, αν ημπορούσαν να ριφθούν εντός ψυχρού ύδατος».

Ο Θουκυδίδης απέδωσε τη μεγάλη θνητότητα του λοιμού στη συγκέντρωση του πληθυσμού της υπαίθρου εντός των τειχών της πόλης. Οι νεοεισερχόμενοι υπέφεραν περισσότερο καθώς εξαιτίας της έλλειψης οικιών αναγκάζονταν να ζουν εντός πνιγηρών παραπηγμάτων λόγω του θέρους. Ο ιστορικός περιγράφει με διεισδυτικότητα τη συμπεριφορά των Αθηναίων κατά τη διάρκεια της επιδημίας, την αδιαφορία για τους συνανθρώπους τους και την πόλη, τα βάσανα των θυμάτων και τη συχνή εγκατάλειψή τους. Πολλοί πέθαναν απολύτως μόνοι τους καθώς κανείς δεν τολμούσε να διακινδυνεύσει τη φροντίδα τους. Οι νεκροί σχημάτισαν σωρούς. Πολλά πτώματα αφέθηκαν να αποσυντεθούν, θάφτηκαν σε μαζικούς τάφους και αποτεφρώθηκαν, με τις πυρές να καίνε ακατάπαυστα. Αλλοι είχαν προετοιμάσει ιδιωτικές νεκρικές πυρές έτσι ώστε να είναι έτοιμες για τους συγγενείς και φίλους τους.

ΔΙΑΡΡΗΞΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΟΧΗΣ

Η διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής συνοδευόταν από την κατάρρευση των κοινωνικών φραγμών και αξιών. Καθώς η θνησιμότητα μαινόταν χωρίς κανέναν έλεγχο και δεν τηρούνταν οι ιεροί νόμοι της ταφής από τους συγκλονισμένους λόγω της καταστροφής επιζώντες, οι νόμοι της πόλης διαταράχθηκαν. Επικράτησε ανομία που οδήγησε σε έκλυση των ηθών και εγκληματικότητα.

Οι περιορισμοί της έσχατης ανάγκης, όπως ο φόβος των θεών και του νόμου των ανθρώπων, έπαψαν να ισχύουν. Αν οι θεοί δεν μπορούσαν να προστατεύσουν τους πιστούς τους, γιατί να τιμωρούσαν τους παραβάτες; Ο νόμος των ανθρώπων αποτύγχανε καθώς όταν δεν υπήρχε φόβος της τιμωρίας δεν υπήρχε κανένας νόμος. Οι άνθρωποι έπαιρναν ό,τι μπορούσαν να αρπάξουν. Πολλοί άρχισαν να ξοδεύουν την περιουσία τους αλόγιστα μιας και θεωρούσαν ότι δεν πρόκειται να ζήσουν για πολύ ακόμη για να αποταμιεύσουν ή να επενδύσουν για το μέλλον.

Κάποιοι φτωχοί έγιναν ξαφνικά πλούσιοι κληρονομώντας την περιουσία των συγγενών τους. Πολλοί άρχισαν να συμπεριφέρονται ανέντιμα καθώς έκριναν ότι «καμία δεν υπήρχε διαφορά μεταξύ ευσεβείας και ασεβείας, εξ άλλου δε επειδή κανείς δεν επίστευεν ότι θα επιζήση, διά να δώση λόγον των εγκλημάτων του και τιμωρηθή δι’ αυτά. Τουναντίον, όλοι εθεώρουν ότι η ήδη κατεψηφισμένη κατ’ αυτών και επί των κεφαλών των επικρεμαμένη τιμωρία ήτο πολύ βαρυτέρα και ότι, πριν επιπέση κατ’ αυτών, εύλογον ήτο να χαρούν οπωσδήποτε την ζωήν των». 

* Περιοδικό Hot Doc #202, «Οι πανδημίες που μας άλλαξαν», 05/4/2020