Οδηγία – φίμωτρο στην ελευθεροτυπία

Το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων κυρίως λόγω των άρθρων 11 (νυν 15) και 13 (νυν 17), τα οποία σχετίζονται με τα πνευματικά δικαιώματα στο διαδίκτυο. Πρόκειται για δύο άρθρα που έρχονται να αναιρέσουν κάθε έννοια δημόσιου λόγου –πλέον επιτελείται σε μεγάλο βαθμό στο διαδίκτυο– και εντέλει να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα πολυεθνικών.

Λόμπινγκ εταιρειών

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι κατά της επίμαχης νομοθετικής ρύθμισης έχει τεθεί και ο «ιδρυτής» του ίντερνετ σερ Τιμ Μπέρνερς Λι. Παρά το τεράστιο διακύβευμα της ψηφοφορίας και μολονότι στιγματίστηκε από το ασφυκτικό λόμπινγκ των κολοσσών του διαδικτύου προς τα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ), η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων ευρωβουλευτών λόγω της στάσης που κράτησε είναι συνυπεύθυνη για μια νομοθετική μεταρρύθμιση που θα επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την ελεύθερη διακίνηση λόγου, πνευματικών έργων και ιδεών.

Και όλα αυτά ενώ μέχρι και μία ημέρα πριν από την ψηφοφορία εκπρόσωποι των πολυεθνικών κολοσσών παρέθεταν γεύμα σε ευρωβουλευτές, η αμερικανική εταιρεία Audible Magic –παράγει φίλτρα για έλεγχο των γραφομένων στο διαδίκτυο– φέρεται να έχει ασκήσει τρομερό λόμπινγκ και σύμφωνα με έγγραφα που επικαλείται ότι κατέχει η γερμανική εφημερίδα «Frankfurter Allgemeine Zeitung» η Γερμανία διαπραγματευόταν με τη Γαλλία για το ζήτημα της επίμαχης οδηγίας με αντάλλαγμα μια άδεια για τον αγωγό Nord Stream.

Προ ολίγων εβδομάδων με αφορμή τον θάνατο του φωτογράφου Γιάννη Μπεχράκη κοινοποιήθηκε μια φωτογραφία του στο Facebook η οποία απεικόνιζε μια μητέρα από τη Σομαλία που έδινε νερό από ένα μπιτόνι στο σκελετωμένο παιδί της. Και όμως, το Facebook έκρινε τη φωτογραφία ακατάλληλη με τη δικαιολογία ότι «παραβιάζει τους όρους της κοινότητας για το γυμνό».

Μόνες κερδισμένες οι πολυεθνικές

Ενώ λοιπόν ήδη στο διαδίκτυο επικρατεί λογική λογοκρισίας και καταγραφής των πάντων, η κατάσταση μετά τις τελευταίες εξελίξεις φαντάζει τόσο αρνητική που θυμίζει σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Πλέον οτιδήποτε κοινοποιείται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν θα αναρτάται απευθείας, αλλά θα πρέπει πρώτα να ελέγχεται από φίλτρα και αλγόριθμους προκειμένου να διαπιστωθεί ότι δεν παραβιάζονται πνευματικά δικαιώματα. Το ίδιο θα συμβαίνει ακόμη και στην ηλεκτρονική αλληλογραφία ή στις ιδιωτικές ηλεκτρονικές συνομιλίες.

Και αν η συνεχιζόμενη παρακολούθηση όσων γράφονται δεν αρκούσε, η λογοκρισία για λόγους παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων θα αφορά από την παράθεση ενός ρεπορτάζ ή ενός άρθρου και τις περιλήψεις ειδήσεων μέχρι έναν κώδικα, ένα τραγούδι, ένα απόσπασμα από βιβλίο και γενικότερα οτιδήποτε έχει δηλωθεί ως προϊόν που προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα.

Μολονότι το ΕΚ υποστηρίζει ότι η συμφωνία θα αποφέρει έσοδα σε δημιουργούς, εκδότες και δημοσιογράφους, ειδικοί κρίνουν ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει, αλλά αντιθέτως θα ενισχυθούν τα μονοπώλια, οι μεγάλες πολυεθνικές που θα μπορούν να πληρώσουν τα δυσθεώρητα ποσά για να λάβουν τις απαιτούμενες άδειες και οι θυγατρικές τους που θα παράγουν τα απαιτούμενα φίλτρα.

«Με άδεια από την κάθε Novartis»

Για την οδηγία των πνευματικών δικαιωμάτων ξεκίνησε μια νομοθετική διαδικασία από το ΕΚ το 2016 και ολοκληρώθηκε με την ψηφοφορία στην ολομέλεια με ψήφους 348 υπέρ, 274 κατά και 36 αποχές. Εφόσον τα κράτη-μέλη εγκρίνουν το κείμενο οι νέοι PHOTO κανόνες θα τεθούν σε ισχύ μετά τη δημοσίευσή τους στην επίσημη εφημερίδα της ΕΕ και θα εφαρμοστούν από το 2021.

Το ΕΚ διατείνεται πως πρόκειται για μια συμφωνία που «διασφαλίζει την ελευθερία της έκφρασης» η οποία «έχει στόχο να εξασφαλίσει ότι τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας εφαρμόζονται και στο διαδίκτυο. Το YouΤube, το Facebook και το Google News είναι μεταξύ των πιο γνωστών υπηρεσιών που θα επηρεαστούν άμεσα από τη νέα νομοθεσία».

Οπως υποστηρίζει το ΕΚ, η συμφωνία αποσκοπεί στην ενίσχυση της δυνατότητας των κατόχων πνευματικών δικαιωμάτων, όπως μουσικοί, ερμηνευτές, σεναριογράφοι καθώς και εκδότες ειδήσεων και δημοσιογράφοι, «να διαπραγματευτούν καλύτερες συμβάσεις για τη χρήση των έργων τους που εμφανίζονται σε διαδικτυακές πλατφόρμες.

Αυτό επιτυγχάνεται καθιστώντας τις διαδικτυακές πλατφόρμες απευθείας υπόλογες για το περιεχόμενο που αναρτάται σε αυτές και παρέχοντας αυτόματα το δικαίωμα στους εκδότες ειδήσεων να διαπραγματευτούν συμφωνίες εκ μέρους των δημοσιογράφων τους για τα άρθρα που χρησιμοποιούν οι κόμβοι αναμετάδοσης ειδήσεων».

Στην ουσία όμως το άρθρο 11 περιορίζει κατάφωρα τη ροή της πληροφορίας και της ενημέρωσης. Προκειμένου να αναπαραχθεί μια είδηση με σύντομη περιγραφή –παραμένει άγνωστο τι σημαίνει «σύντομη περιγραφή»– θα απαιτείται ειδική άδεια. Πρόκειται για κάτι που, όπως επισημαίνουν ειδικοί, πιθανότατα θα καλύψει και τις περιλήψεις ειδήσεων που χρησιμοποιούνται κατά κόρον.

«Ούτε η χούντα…»

Οι εκδότες θα έχουν δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας στο εκάστοτε άρθρο που αναρτάται στο διαδίκτυο, ανεξαρτήτως αν αυτό το άρθρο είναι πρωτότυπο δημιούργημα. Για παράδειγμα, ακόμη και ο τίτλος ενός άρθρου θα μπορούσε να αποτελέσει πνευματική ιδιοκτησία του εκδότη του Μέσου που το ανήρτησε πρώτο, με αποτέλεσμα να εμποδίζεται οποιαδήποτε άλλη σελίδα να κοινοποιήσει τον ίδιο τίτλο. Πρόκειται για εξέλιξη που θα έχει τρομερές επιπτώσεις στο πώς «μοιράζονται» οι ειδήσεις στο διαδίκτυο και κατ’ επέκταση στην ενημέρωση των πολιτών.

Με άλλα λόγια, οποιοδήποτε ΜΜΕ επιθυμεί να αναδημοσιεύσει οτιδήποτε από κάποιο άλλο ΜΜΕ θα οφείλει να ζητά άδεια από τον εκάστοτε εκδότη, ακόμη κι αν η αναδημοσίευση αφορά απλώς ένα παράθεμα ρεπορτάζ ή άρθρου. Δεδομένου όμως ότι θα εξαρτάται από τον κάθε εκδότη αν θα επιτρέψει την αναδημοσίευση όσων γράφονται στο Μέσο του, αυτονόητα αυτό θα σημάνει έναν αδιανόητο περιορισμό του δημόσιου λόγου, καθώς αν για παράδειγμα μια ιστοσελίδα επιθυμεί να σχολιάσει κάτι που γράφτηκε σε κάποιο άλλο Μέσο δεν θα μπορεί να το πράξει, αφού η πρώτη ιστοσελίδα θα έχει το δικαίωμα να το απαγορεύσει.

Παράλληλα η ψηφισμένη οδηγία θα σημάνει τον ακόμη μεγαλύτερο περιορισμό του ρεπορτάζ ειδικά στις ηλεκτρονικές ενημερωτικές ιστοσελίδες, αφού θεωρητικά το Μέσο που θα γράφει πρώτο κάτι θα κατέχει και τα πνευματικά δικαιώματα. Ακόμη κι αν πρόκειται για κάτι που είναι κοινής λήψης.

Βέβαια το ΕΚ στην ανακοίνωση που εξέδωσε υποστηρίζει ότι «καθώς η διαμοίραση αποκομμάτων ειδησεογραφικών άρθρων εξαιρείται ρητώς από την εφαρμογή της οδηγίας, αυτή η πρακτική μπορεί να συνεχιστεί ακριβώς όπως στο παρελθόν». Ωστόσο στην ίδια ανακοίνωση γίνεται η παραδοχή ότι «η οδηγία περιέχει επίσης μέτρα εναντίον των κόμβων αναμετάδοσης ειδήσεων που κάνουν κατάχρηση αυτού του δικαιώματος», χωρίς όμως να οριοθετείται πότε επιτελείται αυτή η «κατάχρηση».

«Τα αποκόμματα θα μπορούν λοιπόν», σύμφωνα με το ΕΚ, «να συνεχίσουν να εμφανίζονται στις σελίδες του Google News, για παράδειγμα, ή όταν ένα άρθρο μοιράζεται στο Facebook, με την προϋπόθεση ότι θα είναι “πολύ σύντομα”», αλλά δεν παρέχει περαιτέρω διευκρινίσεις για το τι σημαίνει «πολύ σύντομα». Οπως σχολιάζει όμως στο Hot Doc ο Κωνσταντίνος Τζωαννόπουλος, Msc, PhD Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης Πολυτεχνείου Κρήτης, απόφοιτος ΚΔ΄ Σειράς Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης: «Αν ανεβάσουμε κάτι, θα πρέπει ο πάροχος να έχει εξασφαλίσει από πριν άδεια. Για παράδειγμα, αν το Documento δημοσιεύσει ένα εσωτερικό έγγραφο της Novartis, θα πρέπει πρώτα να πάρει άδεια δημοσίευσης από την ίδια τη Novartis. Τέτοιες δυνατότητες λογοκρισίας σε ολιγάρχες και διαπλεκόμενες εταιρείες που ελέγχουν πλήθος ενημερωτικών μέσων δεν έχουν ξαναδοθεί».

«Οι ευρωβουλευτές υπερψήφισαν να δοθούν εξουσίες που θα τις ζήλευε ακόμη και ο Γεώργιος Παπαδόπουλος. Στο άρθρο 3 απαγορεύεται στον Τύπο η αναζήτηση σε δημόσιες βάσεις δεδομένων, επειδή τα ΜΜΕ είναι κερδοσκοπικές εταιρείες. Καταργείται κάθε έννοια ρεπορτάζ».

Νομικό χάος και καρτέλ ενημέρωσης

Προκειμένου να σπάσει αυτή η οδηγία, συνεχίζει ο Κ. Τζωαννόπουλος, «οι σελίδες θα πρέπει να αναφέρουν πως οποιοσδήποτε έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει με όποιον τρόπο θέλει το υλικό που παρέχεται στην σελίδα. Αυτό όμως είναι κάτι που αποκλείεται να πράξουν οι μεγάλοι ειδησεογραφικοί όμιλοι. Κι όμως οι Ελληνες εκδότες υποστήριξαν αυτήν τη συμφωνία θεωρώντας ότι θα τους καταβληθούν χρήματα για πνευματικά δικαιώματα κι ενώ αυτοί τα παραβιάζουν σε καθημερινή βάση.

Ακόμη, μολονότι οι απαγορεύσεις θα είναι υποχρεωτικές για όλα τα κράτη-μέλη, δεν θα ισχύει το ίδιο και για τις ελευθερίες, που θα είναι προαιρετικές. Δηλαδή αν ο νομοθέτης κάθε κράτους-μέλους δεν προβλέψει εξαιρέσεις –όπως να επιτρέπεται η σάτιρα σε υλικό που υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα–, δεν θα υπάρχει αυτή η ελευθερία. Μιλάμε για νομικό χάος».

Η οδηγία ακόμη θα έχει ως αποτέλεσμα «να δημιουργηθούν καρτέλ ειδησεογραφικών οργανισμών που θα ελέγχουν πλήρως την ενημέρωση, η οποία θα είναι κατευθυνόμενη. Αποσκοπούν στην πλήρη λογοκρισία και χειραγώγηση στο διαδίκτυο. Ο δημοσιογράφος θα καταστεί δούλος του εκδότη. Δημιουργείται ένα καθεστώς όπως της ΑΕΠΙ ακόμη και για όσους γράφουν κώδικα».

Οι ουρές και το κέρδος

Σύμφωνα με όσα δήλωσε στο Hot Doc η Αιμιλία Γιβροπούλου, νομική σύμβουλος σε ζητήματα ψηφιακής πολιτικής στην ομάδα των Πρασίνων στο ΕΚ, «ενώ ο στόχος είναι οι μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες, είναι οι μόνες που θα μπορέσουν να αντεπεξέλθουν στο άρθρο 13. Μπορεί να είναι αντίθετες σε αυτό το άρθρο για διαφορετικούς λόγους φυσικά –δεν θέλουν να έχουν τόσο υψηλές ευθύνες και να ανακατεύονται στη δουλειά τους– αλλά έχουν ήδη αυτά τα φίλτρα ή μπορούν να τα αγοράσουν και να βγάλουν τις απαιτούμενες άδειες. Επομένως οι μεγάλες πλατφόρμες βγαίνουν και πάλι κερδισμένες».

«Θα υπάρξει παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων» αναφέρει και εξηγεί: «Δεν θα μπορούμε να ανεβάσουμε τίποτε αν δεν φιλτραριστεί πρώτα. Ο καθένας κυνηγά την ουρά του και το κέρδος. Υπάρχουν πιέσεις βάζοντας μπροστά τη βιτρίνα του δημιουργού, λέγοντας ότι ο δημιουργός δεν παίρνει πίσω ό,τι του ανήκει. Οπως είναι όμως στημένο το σύστημα με τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης, ουσιαστικά αυτοί είναι που θα πάρουν κάτι επιπλέον, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα δώσουν περισσότερα σε δημιουργούς και δημοσιογράφους».

Το επίσης εξωφρενικό στη συγκεκριμένη οδηγία είναι ότι οι πλατφόρμες –και όχι οι ίδιες οι χώρες και οι δικαστικές αρχές τους– θα είναι υπεύθυνες να κρίνουν αν καταπατώνται πνευματικά δικαιώματα. Ακόμη, επειδή οι ιστοσελίδες θα είναι υπόλογες για την προσβολή πνευματικής ιδιοκτησίας τρίτων από τους χρήστες τους, «θα καλούνται να εγκαταστήσουν τεχνολογίες τέτοιες που να ανιχνεύουν αν κάτι που πάτε να ανεβάσετε ή να στείλετε (έστω και σαν απλό ιδιωτικό μήνυμα, π.χ. προσωπικό μήνυμα στο Viber, το Facebook ή ως mail) ταυτοποιείται ως “προστατευόμενο”, οπότε η αποστολή, επισύναψη ή ανάρτησή του θα απαγορεύεται».

*Περιοδικό HOT DOC #177, Λογοκρισία στο Ίντερνετ, 21/4/2019