Ο ΟΗΕ αγνοείται

Λίγες βδομάδες μετά την Ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ ήταν προσκεκλημένος στο Λευκό Οίκο. Ο πρόεδρος Φράνκλιν Ρουζβελτ ανυπομονούσε να του πει ότι είχε σκεφτεί ένα όνομα για αυτόν τον οργανισμό που αργότερα θα γινόταν ένας νέος οργανισμός παγκόσμιας τάξης και ασφάλειας. Μάλιστα, η ιστορία θέλει τον Ρουζβελτ να τρέχει με τόση ανυπομονησία να βρει τον Βρετανό πρωθυπουργό  που τον πέτυχε μόνο με το μπουρνούζι στο δωμάτιο που φιλοξενούνταν. Αυτό που αξίζει να σημειωθεί για τις ρίζες των «Ηνωμένων Εθνών», την επιλογή του Ρούζβελτ, δεν είναι αυτός ο ανορθόδοξος τρόπος επικοινωνίας (ένας σύγχρονος Αμερικανός πρόεδρος θα είχε τουιτάρει την ιδέα του), αλλά το γεγονός ότι καταμεσής του πολέμου, αρχηγοί κρατών έκαναν ήδη σχέδια για την ειρήνη.   

Στο μέτωπο της οικονομίας αυτό οδήγησε στη δημιουργία, το 1944, της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου στο Μπρέτον Γουντς του Νιου Χάμσαιρ. Στο μέτωπο της διπλωματίας, μπήκαν τα θεμέλια για τη δημιουργία του ΟΗΕ σε συνάντηση στην πρωτεύουσα της Ουάσιγκτον, και αργότερα στη Διάσκεψη της Γιάλτα στην Κριμαία με τους Τσόρτσιλ,  Ρουζβελτ και Στάλιν. Το σχέδιο τελειοποιήθηκε από σε σύσκεψη στο Σαν Φρανσίσκο μετά από το θάνατο του Ρουζβελτ. «Τι εξαιρετική μέρα θα είναι η σημερινή για την Ιστορία» είπε ο πρόεδρος Τρούμαν στην τελετή λήξης στις 26 Ιουνίου το 1945, όταν το ιδρυτικό καταστατικό είχε μόλις υπογραφεί. Τα κράτη-μέλη είχαν βάλει στις άκρες τις διαφορές τους «σε μια ακλόνητη ενότητα με την αποφασιστικότητα  να τερματίσουν τους πολέμους» .   

Σύντομα η ευφορία αντικαταστάθηκε από το αίσθημα ματαίωσης καθώς εγκαθίσταντο ο Ψυχρός Πόλεμος. Και όπως είχε επισημάνει ο δεύτερος γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, ο Σουηδός Νταγκ Χάμαρσκελντ,  ο ΟΗΕ «δε φτιάχτηκε για να πάει την ανθρωπότητα στον παράδεισο αλλά για να την σώσει από την κόλαση».  Για 75 χρόνια δεν έχουν γίνει παγκόσμιοι πόλεμοι (παρόλο που έχουν ξεσπάσει πάρα πολλοί μικρότερης κλίμακας).  Σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, την Κοινωνία των Εθνών, ο ΟΗΕ έχει αποδειχτεί πιο ευέλικτος.  Μετά την περίοδο της από-αποικιοποίησης και το διαμελισμό της Σοβιετικής Ένωσης τα μέλη του αυξήθηκαν από 51 σε 193. Πρόκειται για ένα κανονιστικό πλαίσιο  παγκόσμιας εμβέλειας με ειρηνευτικές αποστολές και εξειδικευμένους τομείς που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. 

Παρόλα αυτά καμία διεθνής τάξη πραγμάτων δε διαρκεί για πάντα. Μες στο πέρασμα του χρόνου η ισορροπία δυνάμεων αλλάζει, τα συστήματα αδυνατούν να προσαρμοστούν και το οικοδόμημα αρχίζει να σαπίζει. Η Συνθήκη Ειρήνης  στο Συνέδριο της Βιέννης το 1815 διαβρώθηκε αργά, έπειτα η Συνθήκη των Βερσαλλιών κατέρρευσε γρήγορα. Η αλλαγή από μία κυρίαρχη δύναμη σε μια άλλη συνήθως σημαίνει πόλεμο (με τη μετάβαση από τη Βρετάνια στην Αμερική παραπάνω από έναν αιώνα πριν να αποτελεί μια σπάνια εξαίρεση). 

Η πανδημία του κορονοϊού αποτελεί μια νέα πρόκληση. Εκεί που ο κόσμος κανονικά θα αναζητούσε την Αμερικανική ηγεσία τώρα αντικρίζει ένα κενό.  Ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ γελοιοποιεί τον εαυτό του προτείνοντας  παράδοξες και επικίνδυνες  θεραπείες. Ο Τραμπ έχει ενδιαφερθεί περισσότερο στο να κατηγορεί την Κίνα για την έξαρση της πανδημίας παρά για να συντονίσει μια διεθνή αντιμετώπιση. Την ίδια ώρα η πιο δραστική του κίνηση ήταν να αναστείλει τις χρηματοδοτήσεις στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) με απειλές να αποχωρήσει ολοκληρωτικά.  Στις 7 Μαρτίου οι υπουργοί Εξωτερικών δε μπορούσαν καν να κάνουν μια επίσημη ανακοίνωση επειδή ο Μάικ Πομπέο, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ επέμενε να αναφέρονται στον κορονοϊό ως τον Ιο της Γούχαν. 

Η αρχική απάντηση της Κίνας απέναντι στο κορονοϊό ήταν μια κακοφτιαγμένη συγκάλυψη. Αλλά μετά τα αυστηρά μέτρα του λοκνταουν που έφεραν την κατάσταση υπό έλεγχο, ζητωκραύγαζε για τις επιτυχίες της παγκοσμίως και προμήθευε με υγειονομικό εξοπλισμό  χώρες που την ευγνωμονούσαν. Στο μεταξύ, οι Ευρωπαίοι έκλεισαν τα σύνορά τους συμπεριλαμβανομένης και της ζώνης Σένγκεν, της υποτιθέμενης  ζώνης ελεύθερης κυκλοφορίας. Το διαιρεμένο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ αγνοείται. 
Η παγκόσμια τάξη πραγμάτων είχε ήδη αρχίσει να ταλαντεύεται. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-2009 τροφοδότησε το λαϊκισμό και μια επιφυλακτικότητα  απέναντι στους διεθνείς θεσμούς.  Αυτό αντανακλά τις εμπειρίες δεκαετιών πίσω, όχι απαραίτητα τη σημερινή πραγματικότητα ( τα πέντε κράτη-μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας που έχουν δικαίωμα στο βέτο είναι οι νικήτριες δυνάμεις του 1945). Και παρόλα αυτά αντιδρούν σε μεταρρυθμίσεις.

Τα ψηφίσματα, οι αποφάσεις και οι νόμοι παραμένουν, αλλά οι μεγάλες δυνάμεις όλο και περισσότερο νιώθουν την ελευθερία να τα αγνοούν. Η Ρωσία με αυθάδεια έχει αρπάξει κομμάτι της Ουκρανίας. Η Κίνα έχει καταλάβει διαφιλονικούμενα εδάφη στη Νότια Κινεζική Θάλασσα. 

Η Αμερική από καιρό παραπονιέται για το κόστος της στήριξης του πολυδιάστατου χαρακτήρα και δυσφορεί με το γεγονός ότι έχει καθηλωθεί και ακινητοποιηθεί σαν το Γκιούλιβερ από πονηρές δυνάμεις. Μαζί με τη Βρετανία, οι ΗΠΑ  εισέβαλαν στο Ιράκ το 2003 χωρίς την εντολή του Συμβουλίου Ασφαλείας. Ο  πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα, δίνοντας προτεραιότητα στη στρατηγική του να φτιάξει το έθνος στη βάση των γεωγραφικών του συνόρων «nation-building at home», ξεκίνησε μια ημι-υποχώρηση από τα βάρη της παγκόσμιας ηγεσίας. Αλλά το σύστημα τώρα έχει για βασικό αρχιτέκτονα  έναν πρόεδρο που φαίνεται να απολαμβάνει την ιδέα να το καταστρέψει.

Ο κ. Τραμπ έχει αποχωρήσει από την Συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή και από τη συμφωνία για τη πυρηνικά με το Ιράν. Έχει αφήσει να εννοηθεί ότι αμφιβάλλει για τη δέσμευση της Αμερικής στο ΝΑΤΟ ( παρόλο που έχει ενισχύσει τις δυνάμεις του σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές). Έχει συνεχίσει να υποβιβάζει τον ΠΟΥ με το να μπλοκάρει την πρόσληψη νέων δικαστών στο διοικητικό του συμβούλιο. Έχει αποκαλέσει την Ευρωπαϊκή Ένωση «εχθρό». Η αδυναμία του στην επιβολή κυρώσεων δημιουργεί περαιτέρω εντάσεις,  προκαλώντας παράπονα ότι η Αμερική εκμεταλλεύεται το υπερβολικό της προνόμιο να κατέχει το παγκόσμιο νομισματικό αποθεματικό, ενώ «ιντριγκάρει» εχθρούς και φίλους με τη μείωση της κυριαρχίας του δολαρίου.

Στον ΟΗΕ, οι σύμμαχοι της Αμερικής παραπονιούνται ότι ο Τραμπ μεροληπτεί. ( Ο Τραμπ έχει αποχωρήσει και από την ΟΥΝΕΣΚΟ, το διεθνή εκπαιδευτικό και πολιτισμικό οργανισμό με έδρα το Παρίσι και το Συμβούλιο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα με έδρα τη Γενεύη με το πρόσχημα ότι προωθούν αντι-ισραηλινή ατζέντα). Δεν αποτελεί νέο το γεγονός ότι ο Τραμπ έχει αποχωρήσει από έναν-δυό διεθνείς οργανισμούς, αλλά το ότι απουσιάζει παντελώς η δέσμευση στους θεσμούς. Η ρητορική του  «Η Αμερική Πρώτα» αντηχεί τη γλώσσα του Χένρυ Κάμποτ Λοτζ, ενός  γερουσιαστή θιασώτη του απομονωτισμού που με επιτυχία πάλεψε ενάντια στην είσοδο της Αμερικής στην Κοινωνία των Εθνών τη δεκαετία του 1920. Βρίσκεται στο άλλο άκρο με το διεθνισμό των Τρούμαν και Ρουζβελτ.

«Το μέλλον δεν ανήκει στους υπέρμαχους της παγκοσμιοποίησης» είπε ο Τραμπ στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ τον περασμένο Σεπτέμβριο. «Το μέλλον ανήκει στους πατριώτες». Όλα αυτά σημαίνουν ότι μακράν του να ανυπομονεί για μια χαρούμενη επέτειο, ο ΟΗΕ πλησιάζει την 75ή επέτειο σε ένα καθεστώς τεράστιας πίεσης. 

Ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, ο Αντόνιο Γκουτέρες, ένας πρόσχαρος πρώην πρωθυπουργός της Πορτογαλίας, κατατάσσει την ιστορία του ΟΗΕ σε τρεις περιόδους. Η πρώτη είναι «διπολική» και χαρακτηρίζεται από τη ψυχροπολεμική αντιπαλότητα ανάμεσα στην Αμερική και τη Σοβιετική Ένωση. Παρόλο που το Συμβούλιο Ασφαλείας ήταν ανήμπορο να πάρει κάποια απόφαση, υπήρχε κάποια προβλεψιμότητα στην αποχή από τις ψηφοφορίες και ο ΟΗΕ ήταν αρκετά επινοητικός να επεκτείνει τις δραστηριότητες του σε ζητήματα διατήρησης της ειρήνης (peacekeeping), αν και δεν αναφέρονταν καν στο καταστατικό του.  

Μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού ήρθε μια περίοδος μονοπολική, όταν η υπεροχή και η κυριαρχία της Αμερικής ίσα που μπορούσε να αμφισβητηθεί. Το Συμβούλιο Ασφαλείας μπορούσε να λειτουργήσει έτσι όπως το είχαν οραματιστεί οι ιδρυτές του, ξεκινώντας μια σειρά από ειρηνευτικές αποστολές και ταυτόχρονα νομιμοποιώντας την απελευθέρωση του Κουβέιτ το 1991 υπό Αμερικανική καθοδήγηση. Ο Τζ. Μπους ο πρεσβύτερος χαιρέτησε μια «νέα τάξη πραγμάτων». Ο ΟΗΕ καθιέρωσε την αρχή της «υπευθυνότητας για προστασία» πληθυσμών ενάντια στις μαζικές φρικαλεότητες και θηριωδίες. 

Αλλά με το αδιέξοδο της Μέσης Ανατολής και του Αφγανιστάν, η Αμερική έχει κουραστεί και ομφαλοσκοπεί.  Στον κόσμο έχει αυξηθεί η επιφυλακτικότητα για την επιβολή δυτικών αξιών δια της βίας. Μια εκδικητική Ρωσία και μια αναδυόμενη στα ύψη Κίνα προκαλούν όλο και περισσότερο την αμερικανική υπεροχή. Το Συμβούλιο Ασφαλείας είναι για άλλη μια φορά καθηλωμένο, αναλογιζόμενο την ανανεωμένη αντιπαλότητα μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.  Αυτή η τρίτη περίοδος, όπως επισημαίνει ο Γκουτέρες, είναι ακόμα ακανόνιστη. «Ο κόσμος δεν είναι ακόμα πολύπλευρος, είναι ουσιαστικά χαοτικός». 

Ένας βαθμός αναταραχής δεν προκαλεί έκπληξη δεδομένου των δραματικών αλλαγών που έχουν αρχίσει να διαιρούν τον κόσμο σε ανταγωνιστικές σφαίρες επιρροής. Για παράδειγμα στην οικονομία, από το 2000  το μερίδιο της Κίνας στο παγκόσμιο ΑΕΠ έχει εκτιναχθεί από το 4% σχεδόν στο 16% της αγοράς.

Οι τεχνολογικοί γίγαντες της Κίνας, όπως Alibaba, Tencent και Huawei μεταφέρουν τις κινεζικές ψηφιακές υποδομές στο εξωτερικό, ειδικότερα στις αναπτυσσόμενες οικονομίες.  Η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας  και παρόλο που είναι σχετικά νεοεισερχόμενη (δεδομένου ότι μπήκε στο κλαμπ μόλις το 2001) τώρα παρουσιάζει τον εαυτό της ας το βασικό υπερασπιστή του ΠΟΥ απέναντι στις αμερικανικές επιθέσεις. 

Στο χρηματοπιστωτικό τομέα, αν και το δολάριο εξακολουθεί να είναι μπροστά, το γιεν είναι έτοιμο να κερδίσει έδαφος. Στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Κίνα παραμένει να υπο-εκπροσωπείται με ποσοστό συμμετοχής μόνο 6%.  Αλλά καθώς ο οργανισμός παλεύει να στηρίξει μια χτυπημένη παγκόσμια οικονομία, η Κίνα θα είναι βασικός συντελεστής, είτε στο σχεδιασμό για την ανακούφιση χρέους (Η Κίνα υπολογίζεται να έχει δανείσει πάνω από 140δις σε Αφρικανικές κυβερνήσεις και σε δημόσιες επιχειρήσεις από το 2000 και μετά) είτε σε αυξημένα μερίδια. 
Αυτές οι αναταράξεις επηρεάζουν και τους διπλωματικούς τομείς και τους τομείς της ασφάλειας. Θα επιβιώσουν ο ΟΗΕ και η λογική της συνεργατικής παγκόσμιας διακυβέρνησης σε έναν κόσμο που επικρατεί ο ανταγωνισμός υπερδυνάμεων ; Είναι πολύ νωρίς να τα παρατήσουμε, αλλά χρειάζεται να αποκατασταθεί η παγκόσμια ηγεσία και να πραγματοποιηθούν δύσκολες μεταρρυθμίσεις. 

Το πολυπαραγοντικό σύστημα έχει σημαντικά προτερήματα. Το ένα είναι ότι είναι προφανές ότι το χρειαζόμαστε. Τα μεγαλύτερα προβλήματα απαιτούν διεθνή συνεργασία, όπως πολύ τρανταχτά απέδειξε και η πανδημία. Ο κόσμος χρειάζεται να συνεργαστεί για εμβόλια, για οικονομική ανάρρωση και για την υποστήριξη των ευάλωτων χωρών. Ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας, Ντέιβιντ Μπίσλευ, πρώην ρεπουμπλικανός κυβερνήτης στη Νότια Καρολίνα, τόνισε ότι χρειάζεται άμεση δράση για να προλάβουμε «πολλαπλούς λιμούς βιβλικών διαστάσεων». Συντονισμένες προσπάθειες χρειάζονται και στο μέτωπο της κλιματικής αλλαγής, άλλη μια πρόκληση που καμία χώρα δε μπορεί να αντιμετωπίσει μόνη της. Ενώ ο κίνδυνος από τον πολλαπλασιασμό πυρηνικών οπλοστασίων μεγαλώνει.  

Το δεύτερο πλεονέκτημα είναι ότι ο ΟΗΕ είναι δημοφιλής. Έχει κάνει επαίσχυντα λάθη. Απέτυχε να προλάβει τη γενοκτονία στη Ρουάντα και τη Σρεμπρένιτσα. Ειρηνευτικές αποστολές του ΟΗΕ έχουν κατηγορηθεί ότι έφεραν χολέρα στην Αϊτή και προέβησαν σε σεξουαλικές παρενοχλήσεις σε περιοχές και πληθυσμούς που υποτίθεται ότι έπρεπε να προστατεύσουν. Το οικονομικό σκάνδαλο για το πρόγραμμα «πετρέλαιο-για- τρόφιμα» για το Ιράκ οδήγησε στην σπατάλη 1,8 δις. Και πάλι, χαίρει περισσότερης εμπιστοσύνης συγκριτικά με πολλές κυβερνήσεις, σύμφωνα με έρευνα του Edelman Trust Barometer 2020. 61% των ερωτηθέντων σε 32 χώρες έχουν μια καλή γνώμη για τον ΟΗΕ, ενώ 26% το αποδοκιμάζουν.  

Σε μια άλλη έρευνα του περασμένου χρόνου, εφτά στους δέκα Αμερικανούς δήλωσαν ότι θα ήταν καλύτερα αν η χώρα τους έπαιρνε ενεργό συμμετοχή στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Η Αμερική παραμένει πιο ισχυρή οικονομία με μεγαλύτερο αντίκτυπο λόγω στρατιωτικής και πολιτισμικής επιρροής σε σχέση με οποιονδήποτε αντίπαλο. Θα μπορούσε πάλι να είναι ο φορέας των προτύπων για μια φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων.  
Θα ήταν αφελές να περιμένουμε ξαφνικό ενθουσιασμό για διεθνισμό και συμμετοχικότητα από τον Τραμπ. Ακόμα και η πιθανή νίκη του Μπάιντεν στις προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου δε θα αλλάζαν δραματικά το παιχνίδι, θα αποτελούσε όμως μια καλή επανεκκίνηση. 

Ο ΟΗΕ θέλει να αξιοποίησει την 75η επέτειό του για μια μεγάλη διαβούλευση για το μέλλον της συνδιαμόρφωσης και πολύπλευρης συνεργασίας . Αλλά η πανδημία του κορονοϊού έχει αλλάξει άρδην την ατζέντα. Ταυτόχρονα όμως δημιουργεί μια ευκαιρία. Αντί να καταστρέψει το οικοδόμημα του ΟΗΕ, αυτή η αναταραχή θα μπορούσε να παρακινήσει τις χώρες  να το ενδυναμώσουν. Αυτό απαιτεί μελλοντικό σχεδιασμό και αντιμετώπιση των τρεχουσών κρίσεων. Οι σημερινοί ηγέτες χρειάζεται να μιμηθούν ό,τι οι προκάτοχοί τους κατάφεραν τόσο καλά το 1945. 

* Μετάφραση του άρθρου του Economist για το koutipandoras.gr, Τίνα Μπιτούνη