Ο Jan Hrebejk, ο σημαντικότερος Τσέχος σκηνοθέτης, μίλησε αποκλειστικά στον Αντώνη Μποσκοΐτη

Ο Jan Hrebejk (προφέρεται Γιάν Ρζεμπέκ το όνομα του) είναι αυτή τη στιγμή ο σημαντικότερος σκηνοθέτης του τσέχικου κινηματογράφου. Παιδί ταλαντούχο της περίφημης σχολής ”Famu” κι αυτός, είχε την ευκαιρία να μπει νωρίς – νωρίς στη βιομηχανία του κινηματογράφου. Μέχρι σήμερα έχει σκηνοθετήσει είκοσι μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες, μία εκ των οποίων, το ”Kawasaki’ s Rose” του 2009, κέρδισε δύο βραβεία στη Berlinale, ενώ αποτέλεσε και την υποψηφιότητα της Τσεχίας για το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας. Εκτός αυτού, ο Hrebejk έχει κάνει πολλή τηλεόραση, λιγότερο θέατρο, αλλά και αρκετά περάσματα ως ηθοποιός σε ταινίες παλιών συμφοιτητών του. Η επιτυχία της τελευταίας ταινίας του με τίτλο ”Ucitelka (The Teacher)” είναι ανυπολόγιστη και κατά τη γνώμη μου δεν θα συγκρινόταν ούτε με έναν Χρυσό Φοίνικα στις Κάνες, σε εμπορικό πάντα επίπεδο: Πρόκειται για την ιστορία μιας δασκάλας σε ένα σχολείο της σοσιαλιστικής Μπρατισλάβας του 1983 που εκμεταλλευόμενη τη θέση της και τις επαφές της με το κομμουνιστικό κόμμα εκβιάζει τους μαθητές της και τους γονείς τους. Όταν το μανιπιουλάρισμα της θα γίνει αιτία να αυτοκτονήσει ένα παιδί, οι γονείς θ’ αρχίσουν να επαναστατούν και να μαζεύουν υπογραφές για την αποπομπή της. Στο τέλος ξαναβλέπουμε τη δασκάλα στα 1991, δύο χρόνια μετά τη Βελούδινη Επανάσταση. Το μόνο που έχει αλλάξει είναι το πορτραίτο στον τοίχο της σχολικής αίθουσας: Αυτό του Gustav Husak έχει αντικατασταθεί τώρα με του Vaclav Havel. Να, λοιπόν, που ένα αμιγώς ”τσέχικο” film story έγινε παγκόσμιο smash hit, βρίσκοντας διανομή και στις πέντε ηπείρους! Το γιατί προσπάθησα να αποσπάσω από τον Τσέχο σκηνοθέτη σε έναν μεσημεριανό καφέ στο ξενοδοχείο του στην Ιταλία κατά τη διάρκεια του Otranto Film Fund Festival. Λεπτομέρεια: Ο Hrebejk έδειχνε μονίμως ανόρεκτος και δεν μιλούσε γρη αγγλικά, ευτυχώς όμως με τη συμβολή της μεταφράστριας του, πιστεύω ότι κάναμε μία πραγματικά ενδιαφέρουσα συζήτηση.

Για ποιο λόγο, κύριε Hrebejk, γίνατε σκηνοθέτης; 

Μου αρέσει η σύνθεση ενός κινηματογραφικού έργου, καθώς δεν έχεις να εστιάσεις σε μία εργασία μόνο. Το ίδιο συνέβη με τη ζωγραφική που ήθελα να σπουδάσω, αλλά κατάλαβα ότι ήμουν ο χειρότερος. Το ίδιο και με τη συγγραφή – διάβαζα πολύ και έγραφα κι εγώ. Κατάλαβα ότι δεν είναι πολύ καλό να τα κάνεις όλα μαζί και ξεχωριστά παράλληλα. Δεν θα γινόμουν ποτέ δηλαδή τόσο καλός όσο ένας άλλος αποκλειστικά σε έναν τομέα. Τελικά ερωτεύθηκα το σινεμά σαν ένα συνδυασμό όλων των άλλων τεχνών.    

Τη δεκαετία του 1960 η πρώην Τσεχοσλοβακία έβγαλε μερικούς από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους σκηνοθέτες, σαν τον Jiri Menzel, τη Vera Chytilova μέχρι και τον πιο διάσημο Milos Forman. Πόσο ρόλο έπαιξε η συγκεκριμένη πολιτική περίοδος σ’ αυτήν την πραγματική άνοιξη του κινηματογράφου στη χώρα σας; 

Από οικονομικής άποψης ήταν σίγουρα σκατοκατάσταση, καθώς τελούσαμε υπό ένα απολυταρχικό καθεστώς. Άσχημη φάση, τόσο για το λαό, όσο και για τους κινηματογραφιστές. Στα sixties, βέβαια, υπήρχε ένα αίτημα, όσο η λογοκρισία αποδυναμωνόταν και μπορούσες να κάνεις ταινίες που δεν είχαν ευθείες αναφορές στο καθεστώς. Υπήρχαν, έτσι, κάποια χρηματοδοτικά όρια για το σινεμά, αλλά όχι τόσο δυνατά όσο σήμερα. Κατά ένα τρόπο η δικτατορία βοήθησε τις τέχνες.    

Θα ήθελα να επεκταθείτε για να καταλάβω τη σκέψη σας καλύτερα. 

Θα σας εξηγήσω: Είναι ότι έγινε και με τον ιρανικό κινηματογράφο. Τα καθεστώτα ενώνουν το κοινό και αυτό είναι ότι καλύτερο για την ψυχαγωγική πλευρά του κινηματογράφου. Έχουν δηλαδή πιο δυνατό αντίκτυπο αυτές οι ταινίες και μοιραία το σινεμά, όπως και η λογοτεχνία, γίνονται ένα ισχυρό όπλο στα χέρια του κάθε δημιουργού. Όλοι οι σκηνοθέτες που αναφέρατε ήταν απαγορευμένοι στα sixties και δεν μπορούσαν να προβληθούν δημοσίως στην Πράγα, λόγου χάριν. Ο κόσμος σιγά – σιγά ανακάλυπτε τις ταινίες και τους σκηνοθέτες τους. 

Μην το λέτε αυτό, εκτός αν αναφέρεστε στο κοινό της χώρας σας. Ταινίες σαν το ”Daisies” της Chytilova είχαν κάνει αίσθηση διεθνή στον καιρό τους.     

Ναι, μόνο που την ίδια περίοδο τα βιβλία στην Τσεχοσλοβακία ξαναγράφονταν απ’ την αρχή σύμφωνα με τις επιταγές του καθεστώτος.   

 Μάλιστα. Κάποτε αντίπαλον δέος στο φασισμό ήταν ο κομμουνισμός. Σήμερα που αναβιώνει ο νεοναζισμός και ο κομμουνισμός απαξιώνεται, βλέπετε κάποιο αντίπαλον δέος;     

Δεν είναι εύκολη η απάντηση. Ακόμα και σε σχέση μ’ αυτό που είπατε, τα πράγματα ποτέ δεν επαναλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο. Στην αρχή όλα τα πιο απαίσια και φρικτά καθεστώτα γίνονται συμπαθητικά από το λαό, γιατί του λένε ότι θα διευκολύνουν τη ζωή του και ότι δεν υπάρχει άσπρο και μαύρο ως λύση. Δείχνουν στο λαό ποιος είναι ο εχθρός: Τη δεκαετία του 1930 ο εχθρός ήταν οι Εβραίοι, σήμερα είναι οι μετανάστες. Απ’ αυτή την άποψη ο κομμουνισμός και ο ναζισμός είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα.     

Έστειλαν οι κομμουνιστές τους Εβραίους και τους τσιγγάνους στους φούρνους;     

Ακούστε, ήθελα να πω ότι τα καθεστώτα αυτά δίνουν πάντα εύκολες λύσεις, υποδεικνύοντας κάποιον εχθρό. Εμείς οφείλουμε πάντα να είμαστε με το μέρος του Ανθρώπου, του κάθε ανθρώπου. Ο Milos Forman είχε πει κάτι πολύ ωραίο: Όταν προσπαθήσει κάποιος να σώσει ένα παιδί ή ένα σκυλί που πνίγεται, όλοι θα συγκινηθούν. Όταν όμως προσπαθήσει κάποιος να σώσει τον κόσμο, κανένας δεν θα ενδιαφερθεί.     

Στην ταινία σας, πάντως, το ”The Teacher”, που σάρωσε παγκοσμίως, αίσθηση μου είναι πως δεν εστιάζετε στο ”κακό καθεστώς”, αλλά στην κακία ή τη μικροψυχία, αν θέλετε, της ηρωίδας σας.     

Αυτή ήταν προσωπική ιστορία του σεναριογράφου Petr Jarchovsky και των γονιών του στο σχολείο που πήγαινε. Σαν παιδί είχε πολλές προσλαμβάνουσες και αναμνήσεις , τις οποίες έβγαλε στο σενάριο. Το story μας μπορείτε να το συγκρίνετε μ’ αυτό του φιλμ ”The Firemen’ s ball” του Milos Forman ή σαν μία φανταστική μεταφορά του καλύτερα. Όταν προβλήθηκε η ταινία στην Πράγα, πολλοί άνθρωποι έγραψαν του Petr Jarchovsky ότι ξέρουν ποια ήταν αυτή η δασκάλα, άνθρωποι δηλαδή που είχαν ζήσει ακριβώς την ίδια ιστορία με την ίδια δασκάλα. Οι ιστορίες και οι μνήμες αυτών των ανθρώπων είναι σαν να μπήκαν στην ταινία εξ ολοκλήρου, χωρίς φυσικά οι ίδιοι να το γνωρίζουν.     

Υπό αυτή την έννοια θα λέγατε ότι τελικά κάνατε ένα ντοκιμαντέρ ιστορικού τύπου;     

Θα σας απαντήσω, ξαναγυρνώντας στο ιρανικό σινεμά. Η πραγματικότητα που ζουν αυτοί οι άνθρωποι, αν και διαφορετική από τη δική μας, είναι ενδεικτική της αισθητικής αρτιότητας των ταινιών τους. Κατά ένα ποιητικό τρόπο επικοινωνούμε πολύ μεταξύ μας και ο αντίκτυπος είναι ίδιος μ’ αυτόν της εισόδου σε ένα αυθεντικό έργο τέχνης.     

Η κόπια της ταινίας που είδα ήταν μεταγλωττισμένη στα ιταλικά, άρα πιστεύω ότι χάθηκε κάτι από την ερμηνεία της Zuzana Maurery. Τη θαύμασα ωστόσο, αυτή πρέπει να είναι σπουδαία ηθοποιός.  

Δεν την ήξερα προσωπικά πριν, μου τη σύστησε ο διευθυντής φωτογραφίας της ταινίας. Ενώ βρισκόμασταν στην προεργασία των γυρισμάτων στην Πράγα και υπήρχαν αρκετές υποψήφιες, η Zuzana πήρε το ρόλο τελικά. Απίστευτη συνεργασία! Απ’ την πρώτη στιγμή ήταν πολύ καλή, φιλική και με τρομερή αίσθηση του χιούμορ. 

Και το ”Big Beat”, για να πάμε λίγα χρόνια πίσω; (σ.σ. Η μεταφράστρια κοιτάζει όλο περιέργεια τον Hrebejk. Κάτι δεν καταλαβαίνει στη συζήτηση…)

Είναι αστείος ο τίτλος αυτής της ταινίας στα αγγλικά. Τον είχα ξεχάσει.

Φτιάξατε μια rock ταινία λόγω έφεσης στη μουσική που κι αυτήν δεν την καλλιεργήσατε;

Έτσι ακριβώς είναι!

Το rock’ n’ roll είναι τρόπος ζωής για σας;

Ναι, sex and drugs and rock’ n’ roll (γέλια). Όχι ακριβώς τρόπος ζωής, αλλά σίγουρα η μουσική παίζει ρόλο στη ζωή μου. Κάναμε κι άλλα επιτυχημένα φιλμ, όπως θα ξέρετε, μαζί με τον σεναριογράφο Petr Jarchovsky και τον συγγραφέα Petr Sabach. Δυστυχώς ο Sabach πέθανε πέρσι τέτοιον καιρό, στα 66 του, και ήμασταν πολύ δεμένοι.

Τον γνωρίζω, μου είχε αρέσει το βιβλίο του με τίτλο ”Granny”.

Χαίρομαι. Αυτός συνήθιζε να ζει σαν νέος στη rock’ n’ roll εποχή του. Ο πατέρας του, μάλιστα, ήταν στρατιωτικός και μ’ αυτό γελούσαμε πολύ.

Σας αρέσει να μιλάτε για απώλειες αγαπημένων προσώπων;

Μα ήταν εντελώς παράδοξο νά’σαι rock’ n’ roll, χούλιγκαν και νά’χεις πατέρα στρατιωτικό. Μεγάλη αντίθεση, δε νομίζετε;

Μιλώντας για τσέχικο rock’ n’ roll, τι γνώμη έχετε για το συγκρότημα The Plastic People of the Universe;

Προφανώς και μου αρέσουν! Μία από τις μπασίστριες τους (σ.σ. Εννοεί την Eva Turnova) είναι στενή φίλη μου!

Και η Marta Kubisova, η Τσέχα Joan Baez; Είναι εν ενεργεία;

Νομίζω ναι, αν και πέρσι έκανε μια δήλωση για τερματισμό της καριέρας της. Σας βρίσκω πολύ ενημερωμένο!

Πάμε πάλι στο ”The Teacher”. Μιλήστε μου για τη διεθνή διανομή της ταινίας.

Έγινε μία απίστευτα επιτυχημένη ταινία στην Τσεχία. Καταλάβαμε ότι το πράγμα θα ”ξέφευγε” μετά από μία προβολή στη Μπρατισλάβα της Σλοβακίας. Εδώ που είμαστε, στην Ιταλία, έκοψε 50.000 εισιτήρια! Βρήκε διανομή σε τριάντα χώρες, στην Αυστραλία, στην Κίνα, στη χώρα σας (σ.σ. Η μεταφράστρια μου δείχνει από το κινητό της την ελληνική αφίσα της ταινίας), ακόμα και σε περιοχές της Ταϊβάν στην αγορά του DVD.

Εδώ που βρισκόμαστε, πάντως, πέραν ενός πραγματικού θριάμβου, άκουσα και ορισμένα σχόλια για την τηλεοπτική αισθητική της.

Αρχικά το σενάριο προοριζόταν για τηλεταινία στην κρατική τηλεόραση της Τσεχίας. Δεν εμπιστεύονταν μάλλον το σενάριο, μια ”μικρή” ιστορία για κινηματογραφική μεγάλου μήκους ταινία. Πιστεύω πως μετά από την προβολή στη Μπρατισλάβα, που σας είπα, όλοι αντιλήφθηκαν πως καλώς έγινε για τις αίθουσες και όχι για την τηλεόραση.

Εσείς πως εξηγείτε τη συγκεκριμένη παγκόσμια απήχηση;

Ακόμη κι αν η ταινία μιλάει για μία συγκεκριμένη εποχή του τσεχοσλοβάκικου παρελθόντος, προσπαθήσαμε να είμαστε λεπτομερείς σε ότι αφορά τα τσεχοσλοβάκικα σοσιαλιστικά σχολεία. Όλως τυχαίως ή παραδόξως, άνθρωποι απ’ άλλες κοινωνίες και με διαφορετικές ζωές ταυτίστηκαν με την ταινία. Στην Ιαπωνία, λόγου χάριν, που είναι μία τελείως διαφορετική κοινωνία, το κοινό έπιασε το νόημα και τα μηνύματα. Διάβασε το story μας σαν μία σπουδή στην ανθρώπινη χειραγώγηση.

Πείτε μου με δυο λόγια το νόημα της ταινίας σας.

Η ταινία έχει να κάνει με το φόβο, ένα καθεστώς στις ψυχές των ανθρώπων παγκοσμίως. 

Κύριε Hrebejk, σας ευχαριστώ για τη συζήτηση. Δεν ξέρω τι καλύτερο να ευχηθώ για την ταινία αυτή. 

Εγώ σας ευχαριστώ!