Νίκος Καζαντζάκης: «Όχι η μοίρα, όχι η τύχη, μήτε οι άνθρωποι γύρω σου. Εσύ έχεις μόνο την ευθύνη»

Η ευθύνη και ο αγώνας του ανθρώπου για ελευθερία, είναι τα βασικά στοιχεία που διαπερνούν το έργο του. Με αφορμή την επέτειο του θανάτου του, κάνουμε αναδρομή σε σημαντικές στιγμές από τη ζωή του, στο έργο του, στα αποσπάσματα που δίνουν μαθήματα ζωής και φιλοσοφίας στον σύγχρονο άνθρωπο.

Το έργο του

Ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε πολυγραφότατος και ασχολήθηκε σχεδόν με κάθε είδος λόγου: Ποίηση (δραματική, επική, λυρική), δοκίμιο, μυθιστόρημα (στα Ελληνικά και στα Γαλλικά), ταξιδιωτικές εντυπώσεις, αλληλογραφία, παιδικό μυθιστόρημα, μετάφραση (από τα Αρχαία Ελληνικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Αγγλικά, Γερμανικά και Ισπανικά), κινηματογραφικά σενάρια, ιστορία, σχολικά βιβλία, παιδικά βιβλία (διασκευή και μετάφραση), λεξικά (γλωσσικά και εγκυκλοπαιδικά), δημοσιογραφία, κριτική, αρθρογραφία.

Το κύριο σώμα του έργου του αποτελείται από την Ασκητική, η οποία είναι ο σπόρος απ’ όπου βλάστησε όλο του το έργο, την Οδύσεια, δίπλα στην οποία όλα τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονται ως «πάρεργα», τους «21 σωματοφύλακες της Οδύσειας», τις Τερτσίνες, τις 14 τραγωδίες που περιέχονται στους τρεις τόμους Θέατρο Α΄, Β΄, Γ΄, τα δύο μυθιστορήματα που έγραψε στα Γαλλικά και τα 7 μυθιστορήματα της όψιμης ηλικίας του, τις εντυπώσεις από τα ταξίδια του σε Ιταλία, Αίγυπτο, Σινά, Ρωσία, Ισπανία, Ιαπωνία, Κίνα, Αγγλία, Ιερουσαλήμ, Κύπρο και Πελοπόννησο, τις μεταφράσεις του Δάντη και του Ομήρου και τέλος τις επιστολές του προς τη Γαλάτεια Αλεξίου και τον Παντελή Πρεβελάκη.

Τα πρώτα του χρόνια

Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Μεγάλο Κάστρο στο Ηράκλειο, την πρωτεύουσα της τουρκοκρατούμενης Κρήτης, στις 18 Φεβρουαρίου 1883. Στα έξι του χρόνια, βίωσε τη ζωή της προσφυγιάς, εξαιτίας της επανάστασης του 1889, οπότε η οικογένειά του κατέφυγε στον Πειραιά για έξι μήνες.

Πίσω στο Ηράκλειο, φοίτησε στο δημοτικό σχολείο, όμως η κανονικότητα της παιδικής του ζωής διεκόπη βίαια και πάλι το 1897. Με την έκρηξη της τελευταίας κρητικής επανάστασης, η οικογένεια Καζαντζάκη εγκαταστάθηκε στη Νάξο, όπου παρέμεινε για δύο περίπου χρόνια. Έμαθε γαλλικά και ιταλικά και άρχισε να γνωρίζει την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και πολιτισμό.

Στα τελευταία χρόνια της γυμναστιακής του ζωής οργάνωσε με τους φίλους του μια νέα «Φιλική Εταιρία» με στόχο τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου. Το καλοκαίρι του 1902 έζησε μια πρόσκαιρη ερωτική περιπέτεια με την Καθλίν Φορντ, την Ιρλανδέζα που του μάθαινε αγγλικά.

Το φθινόπωρο του 1902, ο Καζαντζάκης σπούδασε με επιτυχία στη Νομική Σχολή, ενώ για ένα διάστημα εργάστηκε ως χρονογράφος στην εφημερίδα Ακρόπολις, κάνοντας παράλληλα την εμφάνιση του στη λογοτεχνία.

Τον Οκτώβριο του 1907, έφυγε για το Παρίσι, όπου συνέχισε τις σπουδές του στη Νομική Σχολή, ενώ συγχρόνως παρακολούθησε τις παραδόσεις του φιλοσόφου Ανρί Μπερξόν στο Collège de France. Την ίδια εποχή εξοικειώθηκε με τη φιλοσοφία του Νίτσε. Στη σκέψη του γερμανού φιλοσόφου, ο Καζαντζάκης αντιλαμβάνεται πλέον την ανάγκη της καταστροφής του παλαιού κόσμου, προκειμένου να δημιουργηθεί ένας καινούριος.

Το πρώτο του μυθιστόρημα, Όφις και κρίνο, ήταν εμπνευσμένο από την ερωτική του ιστορία με την Καθλίν Φορντ, αλλά αφιερωμένο «Στην Τοτώ μου», τη μετέπειτα σύζυγό του Γαλάτεια Αλεξίου. Τα πρώτα του έργα υπέγραψε με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή.

Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, ο συγγραφέας δεν αποδέχτηκε το διορισμό του στη θέση του γραμματέα του Υπουργείου Παιδείας και προσπάθησε να εξασφαλίσει ένα εισόδημα ως μεταφραστής. Στους Βαλκανικούς πολέμους, κατατάχτηκε ως εθελοντής και υπηρέτησε στο ιδιαίτερο γραφείο του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου.

Η ζωή του με τη Γαλάτεια και ο λευκός γάμος

Η συμβίωση του Νίκου Καζαντζάκη και της Γαλάτειας προκάλεσε την αντίδραση και των δύο οικογενειών. Τελικά, μετά από τις καλοκαιρινές διακοπές τους στο Κράσι Ηρακλείου, το ζευγάρι παντρεύτηκε, παρά τη θέληση του Μιχάλη Καζαντζάκη, τον Οκτώβριο του 1911, στο εκκλησάκι του Αγίου Κωνσταντίνου στο Ηράκλειο.

Το επόμενο καλοκαίρι, ο Νίκος και η Γαλάτεια παραθερίζουν ξανά στο Κράσι, μαζί με την Έλλη και τον Λευτέρη Αλεξίου, τον Βάσο Δασκαλάκη, τον Κώστα Βάρναλη και τον Μάρκο Αυγέρη. Ο γάμος δεν αργεί να παρουσιάσει σημάδια κρίσης. Στην πραγματικότητα, το ζευγάρι θα ζει σε διάσταση για αρκετά χρόνια. Το διαζύγιό τους εκδίδεται το 1926, από το Πρωτοδικείο Αθηνών, μετά από αίτηση της Γαλάτειας.

Η “προδομένη” Γαλάτεια πήρε την όψιμη εκδίκησή της. Διέδωσε στους κύκλους της Δεξαμενής ότι ο γάμος της με τον Νίκο Καζαντζάκη υπήρξε λευκός, δηλ. άσαρκος.

Αντίθετα, η συμβίωση του Καζαντζάκη με τη δεύτερη γυναίκα του, την Ελένη Σαμίου, υπήρξε αρμονική ” Ο Νίκος ήταν τέλειος σύζυγος και σύντροφος. Δεν γεννήθηκε ποτέ κανενός είδους πρόβλημα ανάμεσα μας. Ταιριάξαμε σε όλα…” ( απόσπασμα επιστολής της Ελένης Καζαντζάκη προς τον γράφοντα, της 20ής Ιουνίου 1974 ).

 

 

 

Τα ταξίδια

Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε πολύ στη ζωή του: Νάξος, Αθήνα, Παρίσι, Άγιον Όρος, Καύκασος, Βιέννη, Βερολίνο, Ιταλία, Κύπρος, Παλαιστίνη, Αίγυπτος, Σινά, Ρωσία, Κίνα, Ιαπωνία, Ισπανία, Τσεχοσλοβακία, Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία, Γερμανία, Αυστρία, Γιουγκοσλαβία και αλλού.

Το 1922 επισκέφτηκε τη Βιέννη, όπου ήρθε σε επαφή με το έργο του Σίγκμουντ Φρόυντ και τις βουδιστικές γραφές. Επισκέφτηκε ακόμα τη Γερμανία, ενώ το 1924 έμεινε για τρεις μήνες στην Ιταλία. Την περίοδο 1923–1926 πραγματοποίησε επίσης αρκετά δημοσιογραφικά ταξίδια στη Σοβιετική Ένωση, την Παλαιστίνη, την Κύπρο και την Ισπανία, όπου του παραχώρησε συνέντευξη ο δικτάτορας Πρίμο ντε Ριβέρα. Τον Οκτώβριο του 1926 πήγε στη Ρώμη και πήρε συνέντευξη από τον Μπενίτο Μουσολίνι.Επίσης, εργάστηκε ως ανταποκριτής των εφημερίδων Ακρόπολις, Ελεύθερος Λόγος, Ελεύθερος Τύπος, Η Καθημερινή κ.ά.

H σχέση του με την εκκλησία

Ο Καζαντζάκης κατηγορήθηκε ως ιερόσυλος και τα έργα του θεωρήθηκαν προσβολή για τα χρηστά ήθη. Για παράδειγμα, ο «Καπετάν Μιχάλης» χαρακτηρίστηκε «αντιχριανικόν και αντιθνικόν έργον», που εξευτελίζει τα ιερά και τα όσια του έθνους καθώς και τον αγώνα του κρητικού λαού.

Οι αντιδράσεις της εκκλησίας δίχασαν την κοινή γνώμη.

Ο συγγραφέας με επιστολή απάντησε απάντησε δημόσια στις απειλές της εκκλησίας ότι θα τον αφορίσει: «Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να “ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να “στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ».

Το αίτημα της εκκλησίας για αφορισμό του Καζαντζάκη προκάλεσε αντιδράσεις στον πολιτικό αλλά και συγγραφικό κόσμο. Ο νεαρός τότε βουλευτής Κωνσταντίνος Μητσοτάκης επέκρινε την «επιχειρούμενη δίωξη του πνεύματος».Ο δήμος Αθηναίων ζήτησε την αποτροπή οποιασδήποτε δίωξης των έργων του συγγραφέα.

 

 

 

Αποσπάσματα από εμβληματικά έργα του

Τρομάζεις όταν, ύστερα από πικρές δοκιμασίες, καταλαβαίνεις πως μέσα μας υπάρχει μια δύναμη που μπορεί να ξεπεράσει τη δύναμη του ανθρώπου, τρομάζεις… Γιατί δεν μπορείς πια να βρεις δικαιολογίες για τις ασήμαντες ή άνανδρες πράξεις σου, ρίχνοντας το φταίξιμο στους άλλους.

Ξέρεις πως εσύ, όχι η μοίρα, όχι η τύχη, μήτε οι άνθρωποι γύρω σου, εσύ μονάχα έχεις, ό,τι και αν κάμεις, ό,τι και αν γίνεις, ακέραιη την ευθύνη. Και ντρέπεσαι τότε να γελάς, ντρέπεσαι να περγελάς αν μια φλεγόμενη ψυχή ζητάει το αδύνατο.

Καλά πια καταλαβαίνεις πως αυτή ‘ναι η αξία του ανθρώπου: να ζητάει και να ξέρει πως ζητάει το αδύνατο• και να ‘ναι σίγουρος πως θα το φτάσει, γιατί ξέρει πως αν δε λιποψυχήσει, αν δεν ακούσει τι του κανοναρχάει η λογική, μα κρατάει με τα δόντια την ψυχή του κι εξακολουθεί με πίστη, με πείσμα να κυνηγάει το αδύνατο, τότε γίνεται το θάμα, που ποτέ ο αφτέρουγος κοινός νους δε μπορούσε να το μαντέψει:

το αδύνατο γίνεται δυνατό.

Ν. Καζαντζάκης, «Ο Καπετάν Μιχάλης»

Πώς θ΄ αντικρίσεις τη ζωή και το θάνατο, την αρετή και το φόβο; Όλη η γενεά καταφεύγει στο στήθος σου και ρωτάει και προσδοκάει με αγωνία.

Έχεις ευθύνη. Δεν κυβερνάς πια μονάχα τη μικρή ασήμαντη ύπαρξη σου.Είσαι μια ζαριά όπου για μια στιγμή παίζεται η μοίρα του σογιού σου.

Κάθε σου πράξη αντιχτυπάει σε χιλιάδες μοίρες. Όπως περπατάς, ανοίγεις, δημιουργείς την κοίτη όπου θα μπει και θα όδέψει ο ποταμός των απόγονων.

Όταν φοβάσαι, ο φόβος διακλαδώνεται σε αναρίθμητες γενεές και εξευτελίζεις αναρίθμητες ψυχές μπροστά και πίσω σου.

Όταν υψώνεσαι σε μια γενναία πράξη, η ράτσα σου αλάκερη υψώνεται και αντρειεύει».

Ασκητική – Νίκος Καζαντζάκης

Δυο φωνές μέσα μου παλεύουν. O νους: “Γιατί να χανόμαστε κυνηγώντας το αδύνατο; Μέσα στον ιερό περίβολο των πέντε αιστήσεων χρέος μας ν΄ αναγνωρίσουμε τα σύνορα του ανθρώπου.

Μα μια άλλη μέσα μου φωνή, ας την πούμε έχτη δύναμη, ας την πούμε καρδιά, αντιστέκεται και φωνάζει: “Όχι! Όχι! Ποτέ μην αναγνωρίσεις τα σύνορα του ανθρώπου! Να σπας τα σύνορα! Ν΄αρνιέσαι ό,τι θωρούν τα μάτια σου! Να πεθαίνεις και να λες: Θάνατος δεν υπάρχει!” […]

Δε ζυγιάζω, δε μετρώ, δε βολεύουμαι! Ακολουθώ το βαθύ μου χτυποκάρδι. Ρωτώ, ξαναρωτώ χτυπώντας το χάος: Ποιος μας φυτεύει στη γης ετούτη χωρίς να μας ζητήσει την άδεια; Ποιος μας ξεριζώνει από τη γης ετούτη χωρίς να μας ζητήσει την άδεια; […]

Θέλω να βρω μια δικαιολογία για να ζήσω και να βαστάξω το φοβερό καθημερινό θέαμα της αρρώστιας, της ασκήμιας, της αδικίας και του θανάτου. […]

Δεν είμαι ο κατάδικος που τον πότισαν κρασί για να θολώσει το μυαλό του΄ με λαγαρά τα φρένα, νηφάλιος, δρασκελώ το ανάμεσα στους δυο γκρεμούς μονοπάτι.

Και μάχουμαι πως να γνέψω στους συντρόφους, προτού πεθάνω. Να τους δώσω το χέρι μου, να προφτάσω να συλλαβίσω και να τους ρίξω έναν ακέραιο λόγο. Να τους πω τι φαντάζουμαι πως είναι τούτη η πορεία. και κατά που ψυχανεμίζουμαι πως πάμε. Και πως ανάγκη να ρυθμίσουμε όλοι μαζί το περπάτημα και την καρδιά μας.

Ένα σύνθημα, σα συνωμότες, ένα λόγο απλό να προφτάσω να πω στους συντρόφους!

Ναι, σκοπός της Γης δεν είναι η ζωή, δεν είναι ο άνθρωπος΄ έζησε χωρίς αυτά, θα ζήσει χωρίς αυτά. Είναι σπίθες εφήμερες της βίαιης περιστροφής της.

Ας ενωθούμε, ας πιαστούμε σφιχτά, ας σμίξουμε τις καρδιές μας, ας δημιουργήσουμε εμείς, όσο βαστάει ακόμα η θερμοκρασία τούτη της Γης, όσο δεν έρχουνται σεισμοί, κατακλυσμοί, πάγοι, κομήτες να μας εξαφανίσουν, ας δημιουργήσουμε έναν εγκέφαλο και μιαν καρδιά στη Γης, ας δώσουμε ένα νόημα ανθρώπινο στον υπερανθρώπινον αγώνα! […]

Ασκητική – Νίκος Καζαντζάκης

Με πληροφορίες από το kazantzakis.gr