Ναγκόρνο – Καραμπάχ: Όταν τα παγωμένα συμφέροντα ξαναζεσταίνονται

Διαβάστε την αποστολή του Κώστα Πλιάκου στο Ναγκόρνο – Καραμπάχ, το 2013

Για να θυμάται κάποιος τον πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ θα πρέπει σήμερα να είναι πάνω από 35 ετών. Η σύγκρουση Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, που συντάραξε τον Καύκασο αμέσως μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, τελείωσε, τουλάχιστον σε στρατιωτικό επίπεδο, το 1994 με επαναχάραξη συνόρων και άφησε πίσω της πληγές, νεκρούς και μια γεωπολιτική κατάσταση με όλα τα χαρακτηριστικά αυτού που στη γλώσσα της διεθνούς διπλωματίας αποκαλείται frozen conflict (παγωμένη σύγκρουση).

Για να δώσουμε απλά και με όσο το δυνατό λιγότερα λόγια μια εικόνα, αρκεί να πούμε ότι το Ναγκόρνο Καραμπάχ σήμερα είναι de facto ανεξάρτητο (όχι όμως αναγνωρισμένο), έχει κοινοβούλιο, κάνει εκλογές, αλλά δεν μπορείς να πας εκεί αεροπορικώς, γιατί το Αζερμπαϊτζάν απειλεί να καταρρίψει ακόμη και πολιτικά αεροπλάνα που θα περάσουν στον εναέριο χώρο του.

Αυτό που θα αναρωτηθεί κανείς είναι τι νόημα έχει τώρα να ασχολούμαστε με το Καραμπάχ, τη στιγμή που στην Ευρώπη έχουμε τα δικά μας –και όχι λίγα– προβλήματα. Η απάντηση δεν είναι βέβαια ότι απλώς έτυχε να ταξιδέψουμε εκεί, έστω και αν πολύ σπάνια πατά το πόδι του σ’ αυτή την άκρη της γης έλληνας δημοσιογράφος. Η απάντηση είναι ότι, όπως συμβαίνει πάντα, έρχεται μια στιγμή στην ιστορία που τα frozen conflicts ξαναζεσταίνονται, επηρεάζουν ευρύτερες γεωπολιτικές συμμαχίες και αναζητούν οριστική λύση. Επίσης αποτελούν μάθημα για το μέλλον και στην πλειονότητα των περιπτώσεων αποκαλύπτουν την υποκρισία των διεθνών δυνάμεων όταν πρόκειται για συμφέροντα.

Σήμερα το θέμα του Ναγκόρνο Καραμπάχ επανέρχεται για δύο λόγους: Πρώτος, η ιδιαίτερη σχέση που έχει αρχίσει να αναπτύσσει η Ευρωπαϊκή Ένωση με το Αζερμπαϊτζάν λόγω του φυσικού αερίου και, δεύτερος, η απομάκρυνση της Αρμενίας από την Ευρώπη, μια Ευρώπη που τείνει να χάσει έναν ακόμη ισχυρό σύνδεσμο στην ευρύτερη περιοχή του Καυκάσου.

Πριν όμως προχωρήσουμε στην ανάλυση των παραπάνω, είναι σκόπιμο να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή –χρήσιμη ακόμη και για τους μυημένους στα διεθνή θέματα–, για να κατανοήσουμε καλύτερα το ζήτημα και τις διαστάσεις του.

Τους τελευταίους αιώνες το Ναγκόρνο Καραμπάχ ήταν πάντοτε αυτόνομη περιοχή, ασχέτως αν αποτελούσε επαρχία της Ρωσίας ή του Ιράν. Το σημερινό νομικό καθεστώς της περιοχής, όμως, έχει τις ρίζες του στα πρώτα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης και συγκεκριμένα στο 1923, όταν ο Στάλιν, προκειμένου να ικανοποιήσει τον Κεμάλ Ατατούρκ που δεν ήθελε ισχυρή Αρμενία, παραχώρησε το Καραμπάχ με μια άκυρη νομότυπα διαδικασία, όπως αποδείχτηκε, στο Αζερμπαϊτζάν.

Παρά το γεγονός ότι το Καραμπάχ είχε στην συντριπτική του πλειονότητα αρμένικο χριστιανικό πληθυσμό και μιλούσε την αρμένικη γλώσσα, εντάχθηκε στο Αζερμπαϊτζάν έχοντας μια σχετική αυτονομία, την οποία έπειτα το καθεστώς του Μπακού έπαψε να αναγνωρίζει.

Το 1989, λίγο πριν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, ξεσπούν οι πρώτες διαδηλώσεις κατά της αζερικής κυριαρχίας, που καταλήγουν σε ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ του αρμενικής καταγωγής πληθυσμού και του αζερικού στρατού. Στην αρχή η σύγκρουση είχε τα χαρακτηριστικά εξέγερσης, με διαδηλώσεις, γενική ανυπακοή, σαμποτάζ κτλ. Με την πτώση της ΕΣΣΔ, ο πόλεμος κλιμακώνεται και η Αρμενία υποστηρίζει ενεργά το αντάρτικο του Καραμπάχ, το οποίο έχει πλέον εξελιχθεί σε τακτικό στρατό.

Το 1994, οι Αρμένιοι όχι μόνο είχαν συντρίψει του Αζέρους, αλλά είχαν φτιάξει και μία ζώνη ασφαλείας γύρω από το Καραμπάχ που αντιστοιχούσε στο 14% των εδαφών του. Αυτή η ζώνη εξακολουθεί να ελέγχεται και σήμερα από το Καραμπάχ. Από τότε επικρατεί στην περιοχή μια εύθραυστη ανακωχή, με τους Αζέρους να εξοπλίζονται με πολύ ταχύτερο ρυθμό από ό,τι οι Αρμένιοι και το Καραμπάχ να είναι πλέον μια de facto ανεξάρτητη χώρα, στηριζόμενη όμως οικονομικά και πολιτικά από την Αρμενία. Με απλά λόγια, η Αρμενία είναι η πόρτα του στον έξω κόσμο και ουσιαστικά –αν και κάποιοι ντόπιοι δεν το αποδέχονται– η μητέρα πατρίδα. Η διευθέτηση του προβλήματος όλα αυτά τα χρόνια έχει αφεθεί στον ΟΑΣΕ και συγκεκριμένα στη διαπραγματευτική «ομάδα του Μίνσκ», όπως αποκαλείται, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποια πρόοδος.

Η διαδρομή από το Ερεβάν της Αρμενίας στο Στεπάνακερτ, την πρωτεύουσα του Καραμπάχ, διαρκεί έξι με επτά ώρες. Αεροδρόμιο υπάρχει, αλλά λόγω των απειλών των Αζέρων δεν γίνονται πτήσεις.

Ανοίγουμε μια παρένθεση εδώ για να πούμε ότι πρόσφατα, σε διάσκεψη στις Βρυξέλλες για τη γενοκτονία των Αρμενίων, ο Τζέφρι Ρόμπερτσον, μέλος του Συμβουλίου Δικαιοσύνης του ΟΗΕ και εξέχων νομικός, χαρακτήρισε τις απειλές των Αζέρων «διεθνή τρομοκρατική απειλή». Με αυτή τη χώρα η Ευρώπη πάντως δεν έχει πρόβλημα, δεν κάνει μπίζνες. Κλείνουμε την παρένθεση.

Το Καραμπάχ, στα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του πολέμου, τα κατάφερε αρκετά καλά. Το ΑΕΠ του είναι στα 270 εκατ. ευρώ, με το 13,5% να καλύπτεται από την αγροτική παραγωγή. Καθόλου άσχημα για μια περιοχή με πληθυσμό 160.000 κατοίκους. Έχει αναπτύξει υδροηλεκτρικά έργα και σύντομα θα είναι σε θέση να εξάγει ηλεκτρισμό, ενώ διαθέτει και ορυχεία χρυσού και μεταλλευμάτων. Το Στεπάνακερτ είναι μια σύγχρονη πόλη, πεντακάθαρη, που αγαπά την τέχνη και όπου μπορείς να περπατήσεις χωρίς φόβο κάθε ώρα της ημέρας.

Τι είναι αυτό που λείπει στο Καραμπάχ; Ασφάλεια, και ασφάλεια μπορεί να βρει μόνο στην αγκαλιά της μητέρας πατρίδας ή ενός ισχυρού προστάτη. Αυτό το τελευταίο αφορά πρωτίστως την Αρμενία, η οποία, μετά από πολλές προσπάθειες προσέγγισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στράφηκε τελικά στη Ρωσία ως λύση ανάγκης, εκφράζοντας πρόσφατα την πρόθεση να συμμετάσχει στην τελωνειακή ένωση Ρωσίας, Λευκορωσίας, Καζακστάν, που ουσιαστικά είναι ελεγχόμενη από τη Μόσχα.

Το ερώτημα είναι πού βρίσκεται η ΕΕ; Πώς απαντά σε αυτό το κάλεσμα της Αρμενίας, αλλά και του Καραμπάχ, το οποίο διά στόματος του προέδρου του, Μπάκο Σαχακιάν, πριν μερικές εβδομάδες εξέφρασε την ευχή να γίνει «το ανατολικό σύνορο της Ευρώπης»;

Η Ευρώπη μάλλον έχασε την ευκαιρία να αποκτήσει για σύμμαχο στον Καύκασο μια δημοκρατική χώρα όπως η Αρμενία, και αν θέλει να αναστρέψει την κατάσταση θα πρέπει να κινηθεί γρήγορα. Ο λόγος της ευρωπαϊκής στάσης είναι ότι οι Βρυξέλλες δεν θέλουν να δυσαρεστήσουν το Αζερμπαϊτζάν λόγω του φυσικού αερίου, που σε λίγο θα ρέει άφθονο στις ευρωπαϊκές χώρες. Υπολογίζεται ότι μέσω του αγωγού που θα ξεκινάει από το Αζερμπαϊτζάν με προορισμό την Ευρώπη θα μεταφέρονται 16 δισ. κυβικά φυσικού αερίου τον χρόνο, τα 6 από τα οποία θα παραμένουν στην Τουρκία και τα υπόλοιπα 10 θα φτάνουν μέσω του αγωγού TAP –που θα περάσει και από την Ελλάδα– στην Κεντρική Ευρώπη. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Χαβιέ Φολεμπούκ, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Λουβέν του Βελγίου, «η ΕΕ αναλαμβάνει ρόλο όταν δεν υπάρχουν συνθήκες υψηλού ρίσκου ή όταν έχει μεγάλη πιθανότητα επιτυχίας σε κάποιο ζήτημα. Επιπλέον στην προκειμένη περίπτωση δεν έχει κοινή στάση στο ζήτημα». Την ίδια ώρα το Αζερμπαϊτζάν εξοπλίζεται. Τα τελευταία δύο χρόνια μόνο, ο προϋπολογισμός του Αζερμπαϊτζάν για την άμυνα φτάνει τα 8 δισ. δολάρια, όσο δηλαδή το μισό ΑΕΠ της Αρμενίας. «Στο Μπακού πιστεύουν ότι ο χρόνος λειτουργεί προς όφελός τους σε οικονομία, εξοπλισμούς, δημογραφικό. Αυτό σημαίνει ότι κάποια στιγμή η Αρμενία θα δεχτεί συμβιβασμό», τονίζει ο Μπρενάρ Φασιέ, γάλλος διπλωμάτης και πρώην μέλος της «ομάδας του Μινσκ».

Ποιο είναι το αποτέλεσμα της αποστασιοποιημένης στάσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Η Αρμενία συμφώνησε να ενταχθεί στην ευρασιατική τελωνειακή ένωση, να επιστρέψει με λίγα λόγια πιο κοντά στη Ρωσία, παρά τις αντιδράσεις μεγάλης μερίδας του πολιτικού κόσμου. Όμως η κυβέρνηση του Σερζ Σαργσιάν επέλεξε, μεταξύ του να μείνει απομονωμένη και του να συνεργαστεί με τη Ρωσία, το μικρότερο κακό. Η κίνηση αυτή επιταχύνθηκε όχι μόνο λόγω της ευρωπαϊκής ολιγωρίας και προσέγγισης του Αζερμπαϊτζάν από μέρους της, αλλά και για λόγους που έχουν να κάνουν με την ευρύτερη περιοχή. Ο κυριότερος είναι ότι οι εξελίξεις στο θέμα του Ιράν προχωρούν γρήγορα, με την Ουάσιγκτον και την Τεχεράνη να φαίνεται πως έχουν βρει ένα σημείο επαφής. Επίσης οι Αμερικανοί θεωρούν πολύ πιο σημαντικές τις σχέσεις τους με τους Αζέρους παρά με τους Αρμένιους. Ο στρατηγικός διάλογος μεταξύ ΗΠΑ και Αζερμπαϊτζάν γίνεται δύο φορές τον χρόνο με συμμετοχή υψηλόβαθμων αξιωματούχων, ενώ ο αντίστοιχος διάλογος με την Αρμενία έχει διακοπεί από το 2005. Η πίεση αυτή από τις ΗΠΑ συνέβαλε στην επιλογή της Αρμενίας να αναζητήσει βοήθεια στους Ρώσους.

Όμως η Ευρωπαική Ένωση, αφήνοντας την Αρμενία να φύγει από την επιρροή της, δίνει χώρο στις ΗΠΑ, που έχουν πολλούς λόγους να ενισχύσουν την επιρροή τους στην περιοχή και που, όπως είπαμε, διατηρούν άριστες σχέσεις με το Αζερμπαϊτζάν. Κι αυτό γιατί, πρώτον, θέλουν να βρίσκονται κοντά στο Ιράν όπου αναμένονται εξελίξεις, δεύτερον, πάντοτε θα αμφισβητούν ότι ο Καύκασος είναι σφαίρα επιρροής της Ρωσίας, και τρίτον, θα έχουν λόγο και επιρροή στη χώρα που θα αποτελέσει έναν από τους βασικούς προμηθευτές της Ευρώπης με φυσικό αέριο. Με λίγα λόγια, η Ευρώπη είναι βασικός στόχος των Αμερικανών και οι Ευρωπαίοι δυστυχώς αφήνουν την Αρμενία, που θα μπορούσε να αποτελέσει ισχυρό σύμμαχο και αντίβαρο σε μελλοντικές αρνητικές εξελίξεις, στο έλεος της Ρωσίας.

Ίσως οι Ευρωπαίοι έχουν την εντύπωση ότι δεν τους αφορά, ή ότι σε μια πιθανή σύγκρουση μεταξύ Αρμενίας-Καραμπάχ με το Αζερμπαϊτζάν θα σταθούν στο πλευρό του Μπακού και θα συνεχίσουν να παίρνουν το φυσικό αέριο που έχουν συμφωνήσει. Φυσικά είναι ψευδαίσθηση να θεωρούν ότι σε περίπτωση σύγκρουσης θα μείνει ο αγωγός όρθιος. Οι Αρμένιοι άλλωστε το έχουν δηλώσει ότι, αν δεχτούν επίθεση, στόχος τους θα είναι μεταξύ άλλων και οι κύριες οικονομικές υποδομές του Αζερμπαϊτζάν.

Μέσα σε αυτή την ασφυκτική κατάσταση, το Καραμπάχ δεν θα μπορέσει να αντέξει πολύ ακόμη αποκομμένο από το διεθνές περιβάλλον. Αργά ή γρήγορα θα αναζητήσει –και ήδη αναζητά, αν και υπάρχουν αντίθετες φωνές εντός την πολιτικής του τάξης– την ασφάλεια που θα του δώσει η ένωση με την Αρμενία, για να μην επαναλάβει –όπως αρκετοί ισχυρίζονται– το λάθος της Κύπρου. Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο δρόμος για την ένωση περνά πρώτα μέσα από την ανεξαρτησία, για την οποία, σε αντίθεση με το Κόσοβο ή το ψευδοκράτος, το Καραμπάχ έχει όλες τις προϋποθέσεις και το διεθνές δίκαιο με το μέρος του.

* Περιοδικό ΗOT DOC #040, Νοέμβριος 2013