Μουσικό κουτί: Από το ρεμπέτικο στο λαϊκό

Εκ προοιμίου διευκρινίζω ότι δεν είμαι μουσικός ούτε μουσικολόγος και, άρα, δεν μιλάω ως ειδικός. Συνεπώς, η μουσική ανθολόγηση που ακολουθεί – προφανώς υποκειμενική, καθώς εκφράζει τα μουσικοστιχουργικά ακούσματα/γούστα του (υπο)γράφοντος – αποτελεί μια ενδεικτική γκάμα ωραίων τραγουδιών της δεκαετίας του 1950 και των αρχών εκείνης του 1960, που – κατά την εκτίμηση του γράφοντος πάντα –, σηματοδοτούν το πέρασμα/μετάβαση από το ρεμπέτικο στο κλασικό λαϊκό τραγούδι (σσ. Η έννοια κλασικό προς αντιδιαστολή με το λεγόμενο έντεχνο).

Πρόκειται για μερικές δεκάδες από τα πιο χαρακτηριστικά κομμάτια που αντιπροσωπεύουν τη μουσική/συνθετική & στιχουργική/θεματολογική μετεξέλιξη (κατ’ άλλους μετάλλαξη) από το ρεμπέτικο στο λαϊκό τραγούδι που έγινε εν πολλοίς τη δεκαετία του 1950. Φυσικά, ανάλογης υφής τραγούδια γράφτηκαν και από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 μέχρι το 1949 (που έγινε και η θρυλική διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκι για το ρεμπέτικο/31.1.1949). Ωστόσο, εστιάζω σ’ αυτήν τη δεκαετία, αρχής γενομένης από το «στρογγυλό» 1950, επειδή τότε, με τραγούδια που κινούνται ακόμη στο μεταίχμιο ρεμπέτικου και λαϊκού, διαμορφώνεται η δημιουργία και σταδιακά κορυφώνεται η παραγωγή αυτού του νέου μουσικού είδους.

Με κεντρικό όργανο το μπουζούκι, συνοδευόμενο πάντα από ακουστική κιθάρα (τη λεγόμενη ρεμπετοκιθάρα ή και λαϊκή κιθάρα), και, κατά περίπτωση, ακορντεόν, μπαγλαμά, βιολί, ενίοτε κλαρίνο, κλπ., η ειδοποιός διαφορά από το καθαρόαιμο ρεμπέτικο γίνεται αισθητή και στη μελωδία. Κυρίως όμως, συντελείται μια θεματολογική ανανέωση και διεύρυνση στον τομέα του στίχου, που εμπλουτίζεται με αναφορές ευρύτερης κοινωνικής υφής και αποδοχής. Πλέον οι ουσίες, το (μικρο)έγκλημα και η εν γένει παραβατικότητα, η φυλακή, το περιθώριο, η βεντέτα, κ.ο.κ., υποχωρούν τείνοντας να εξοβελιστούν και κυριαρχούν στίχοι (με αμεσότητα, δύναμη αλλά και γνήσιο λυρισμό & πηγαία συγκίνηση) για τη φτώχεια, την κοινωνική αδικία, τη δουλειά και το μεροκάματο, τον εργάτη, τη μετανάστευση, τη μάνα, την (κακιά) μοίρα, τον πόνο και τα βάσανα της ζωής, το φιλότιμο, τη φιλία, το συμφέρον, το χρήμα/τα λεφτά, καθώς και το γλέντι, το πιοτό και σπονδές στο μπουζούκι, ενώ υπάρχουν και αναφορές – έμμεσες φυσικά – στον εμφύλιο που μόλις έχει λήξει, αλλά οι συνέπειές του καλά κρατούν.

Αναλλοίωτη σταθερά σε ρεμπέτικο – λαϊκό και στο μεταίχμιό τους, η γυναίκα ως θηλυκή ύπαρξη και οι περί αυτήν αγάπες (με ιδιαίτερη έμφαση στις χαμένες), ύμνοι ομορφιάς και τρυφερότυτας, όρκοι, στεφάνια (γάμος ή αρραβώνας), ζήλιες και έρωτες (μεγάλοι ή προδομένοι), που αποτελούν μακράν το δεσπόζον θέμα στο στιχουργικό ρεπερτόριο, με τον «σκληρό άντρα» ν’ ακολουθεί ασθμαίνοντας.

Παρεμπιπτόντως, από τη δεκαετία του 1970 εκδηλώθηκαν εκφυλιστικές μορφές και στο στιχουργικό και στο μελωδικό σκέλος, με τις αντιγνωμίες για την ποιότητα και το καλό γούστο του λαϊκού τραγουδιού της εποχής εκείνης να συνεχίζονται ως τις μέρες μας.

Μολονότι, λοιπόν, για αρκετά χρόνια τα δύο είδη συνυπάρχουν – μάλιστα πολλοί από τους συντελεστές του τραγουδιού υπηρετούν ταυτόχρονα και τα δύο –, κατά τη γνώμη κάποιων μελετητών το 1954 τίθεται συμβατικά ως μια τρόπον τινά αφετηρία του νέου είδους. Ομως, είναι αδιαμφισβήτητο ότι σαφής διαχωριστική γραμμή δεν υπάρχει (ούτε χρονολογική, ούτε μουσικολογική), καθώς αρκετοί μεγάλοι δημιουργοί του ρεμπέτικου όπως και ερμηνευτές του (Στράτος Παγιουτζής, Πρόδρομος Τσαουσάκης, Σωτηρία Μπέλλου, Ιωάννα Γεωργακοπούλου, Μαρίκα Νίνου, κ.ά.) είναι ακόμη ενεργοί και δημιουργικοί υπηρετώντας όπως προείπα και τα δύο είδη στην ευρύτερη μεγάλη δεξαμενή του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού.

Πρωτεργάτης αυτής της «μουσικής αλλαγής/επανάστασης» υπήρξε ασφαλώς ο γενάρχης της νεοελληνικής λαϊκής μουσικής Βασίλης Τσιτσάνης, ο οποίος φυσικά έχει κινηθεί σε αυτή την κατεύθυνση και σε πολλά τραγούδια του πριν από το 1950, βάζοντας την ανεξίτηλη σφραγίδα/μαεστρία του στη δημιουργία και εξέλιξη (μελωδικά/μουσικές φόρμες και στιχουργικά) του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού. Στυλοβάτες ως συνθέτες (γιατί όλοι τους υπήρξαν ταυτόχρονα και στιχουργοί, συνοδεύοντες ερμηνευτές, σπουδαίοι δεξιοτέχνες οργανοπαίχτες/κυρίως μπουζουκιού & κιθάρας, ενορχηστρωτές & μαέστροι) οι Μανώλης Χιώτης, Απόστολος Καλδάρας, Γιώργος Μητσάκης, Γιάννης Παπαΐωάννου, Γιώργος Λαύκας, Πάνος Πετσάς, κ. ά. Ακόμη και ο πατριάρχης του ρεμπέτικου Μάρκος Βαμβακάρης έχει αφήσει κάποια δείγματα γραφής για την εν λόγω μουσική μετεξέλιξη.

Επαναλαμβάνοντας ότι η επιλογή εκφράζει τα ημέτερα γούστα με τραγούδια που είναι εύηχα και ευχάριστα στ’ αφτιά μου (και ως προς το μελωδικό/ρυθμικό σκέλος και ως προς τον λόγο/στίχο), στο μίνι μουσικό ανθολόγιο που ακολουθεί παρατίθενται ο τίτλος του τραγουδιού, η χρονιά ηχογράφησής/γραμοφώνησής του, ο συνθέτης, ο στιχουργός, ο ερμηνευτής (της α’ εκτέλεσης) και το link που παραπέμπει στο ν’ ακούσετε το κάθε συγκεκριμένο κομμάτι στο You Toube.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΙΤΣΑΝΗΣ

Καλή ακρόαση, λοιπόν, και πάμε αρχίζοντας απ’ τις διπλοπενιές του Βασίλη Τσιτσάνη – αυτού του ακρογωνιαίου λίθου του μουσικού μας πολιτισμού, του «τραγουστή της ρωμιοσύνης και υμνωδού της ψυχής του λαού μας», όπως τον προσφώνησε ένας άλλος μέγας του ελληνικού πολιτισμού, ο Μίκης Θεοδωράκης –, και μάλιστα με μια συγκριτική παράθεση δύο διαφορετικών ερμηνειών (χρονικά αλλά και μουσικά) του ίδιου τραγουδιού: 
«Μες την πολλή σκοτούρα μου»/Συνθ & στιχ Βασίλης Τσιτσάνης, α’ εκτελ. 1938 με Στράτο Παγιουμτζή

Η αρκετά κατοπινή/μεταπολεμική, μετά το 1950, (επαν)εκτέλεση με την Πόλυ Πάνου ουσιαστικά αποτελεί «άλλο» τραγούδι, που σηματοδοτεί χαρακτηριστικά τη μετάλλαξη/μετάβαση από το ρεμπέτικο στο λαϊκό.

Στο ίδιο μοτίβο και «Τα λιμάνια/Το πλοίο θα σαλπάρει για λιμάνια ξένα»/1960/Συνθ & στιχ Β. Τσιτσάνης, α’ εκτελ. Πόλυ Πάνου

«Πήρα τη στράτα κι έρχομαι»/1950/Συνθ Β. Τσιτσάνης, στιχ Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, α’ εκτελ Πρόδρομος Τσαουσάκης & Ρένα Ντάλια

«Ο μάγκας του γλυκού νερού»/1950/Συνθ Β. Τσιτσάνης, στιχ Νίκος Ρούτσος, α’ εκτελ Ελσα Λάμπο (Λαμπίρη)-Μαργαρίτη & Β. Τσιτσάνης & Μάρκος Βαμβακάρης

«Οι φάμπρικες/Σφυρίζει η φάμπρικα»/1950/Συνθ & στιχ Β. Τσιτσάνης, α’ εκτελ. Πρόδρομος Τσαουσάκης & Μαρίκα Νίνου & Β. Τσιτσάνης

«Με πήρε το ξημέρωμα στους δρόμους»/1950/Συνθ Β. Τσιτσάνης, στιχ Αλέκος Αγγελόπουλος, α’ εκτελ Σωτηρία Μπέλλου

«Σε τούτο το παλιόσπιτο»/1950/Συνθ Β. Τσιτσάνης, στιχ Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, α’ εκτελ Σταύρος Τζουανάκος & Μαρίκα Νίνου

«Αντιλαλούνε τα βουνά»/1951/Συνθ Β. Τσιτσάνης, στιχ Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, α’ εκτελ Στέλλα Χασκίλ, Τάκης Μπίνης, Γιάννης Τατασόπουλος, Θανάσης Ευγενικός

 
Εδώ με Μαρίκα Νίνου, Σταύρο Τζουανάκο & Σπύρο Ευσταθίου: 

«Μη μου ξαναφύγεις πια μάγκα μου»/1951/Συνθ & στιχ Β. Τσιτσάνης, α’ εκτελ Ρένα Ντάλια & Πρόδρομος Τσαουσάκης

«Τα λερωμένα τ’ άπλυτα»/1952/Συνθ & στιχ Β. Τσιτσάνης, α’ εκτελ Δημήτρης Χρήστου & Ευαγγελία Μαρκοπούλου

«Γλυκοχαράζουν τα βουνά»/1952/Συνθ & στιχ Β. Τσιτσάνης, α’ εκτελ Στράτος Παγιουμτζής & Β. Τσιτσάνης & Αθανάσιος Γιαννόπουλος

«Τι σήμερα, τι αύριο, τι τώρα»/1953/Συνθ & στιχ Β. Τσιτσάνης, α’ εκτελ Μαρίκα Νίνου & Β. Τσιτσάνης

 

«Φτωχόπαιδο με γνώρισες»/1953/Συνθ & στιχ Β. Τσιτσάνης, α’ εκτελ Μαρίκα Νίνου & Β. Τσιτσάνης

«Γεννήθηκα για να πονώ»/1954/Συνθ Β. Τσιτσάνης, στιχ Κ. Βίρβος, α’ εκτελ Μαρίκα Νίνου, β’ φωνή Τάκης Μπίνης

«Ασπρο πουκάμισο φορώ»/1956/Συνθ & στιχ. Β. Τσιτσανης, α’ εκτελ Στέλιος Καζαντζίδης

 

«Το καράβι/Είμαι κι εγώ ένα καράβι τσακισμένο»/1959/Συνθ Β. Τσιτσάνης, στιχ. Κώστας Βίρβος, α’ εκτελ Λάουρα & Β.Τσιτσάνης, από την ταινία «Συννεφιασμένη Κυριακή» ή «Για το ψωμί και τον έρωτα»

ΜΑΝΩΛΗΣ ΧΙΩΤΗΣ «Το φτωχομπούζουκο»/1950/Συνθ & στιχ Μ. Χιώτης, α’ εκτελ Θανάσης Ευγενικός

«Παρτίδες/Βρε μάγκα το παράκανες»/1950/Συνθ Μ. Χιώτης, στιχ Χαράλαμπος Βασιλειάδης/Τσάντας, α’ εκτελ Τάκης Μπίνης & Στέλλα Χασκίλ & Μ. Χ.

«Παράξενη κοπέλα»/1950/Συνθ & στιχ Μ. Χιώτης, α’ εκτελ Μαρίκα Νίνου & Μ. Χ. & Νίκος Βούλγαρης

«Είναι αργά, πολύ αργά»/1955/Συνθ Μ. Χιώτης, στιχ Χρήστος Κολοκοτρώνης, α’ εκτελ Μάγια Μελάγια & Μ. Χ.

Εδώ με Πόλυ Πάνου & Μανώλη Χιώτη:

«Εφυγες και πού μ’ αφήνεις»/1955/Συνθ Μανώλης Χιώτης, στιχ Χρήστος Κολοκοτρώνης, α’ εκτελ Στέλιος Καζαντζίδης & Καίτη Γκρέυ

Εδώ ερμ. Εύα Στυλ (1956-ΗΠΑ):

«Μπρος στα κλειστά παράθυρα/Ο δρόμος»/1956/Συνθ Μανώλης Χιώτης, στιχ. Χρήστος Κολοκοτρώνης, α’ εκτελ. Στράτος Παγιουμτζής

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΑΛΔΑΡΑΣ

«Γιατί πονάς και βασανίζεσαι»/1952/Συνθ Απόστολος Καλδάρας, στιχ Κώστας Βίρβος, α΄εκτελ Ρένα Στάμου & Γιάννης Τατασόπουλος

«Φέρτε μια κούπα με κρασί»/1952/Συνθ Απ. Καλδάρας, στιχ Χαράλαμπος Βασιλειάδης, α’ εκτελ Πρόδρομος Τσαουσάκης & Ρένα Ντάλια

Εδώ μεταγενέστερη (λαϊκότροπη) ερμηνεία με Πόλυ Πάνου

«Θα βρω μουρμούρη μπαγλαμά»/1956/Συνθ Απ. Καλδάρας, στιχ. Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, α’ εκτελ Πάνος Γαβαλάς

Εδώ ερμ. Στέλιος Καζαντζίδης & Μαρινέλλα:

«Εγώ ποτέ δεν αγαπώ»/1958/Συνθ Απόστολος Καλδάρας, στιχ Κώστας Βίρβος, α’ εκτελ. Στέλιος Καζαντζίδης

«Ποιος θα με πληροφορήσει»/1958/Συνθ Απ. Καλδάρας, στιχ. Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, α’ εκτελ Στέλιος Καζαντζίδης

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΗΤΣΑΚΗΣ «Δεν είμαι εγώ ο Γιώργος σου»/1950/Συνθ & στιχ Γιώργος Μητσάκης, α’ εκτελ. Γ. Μητσάκης & Μαρίκα Νίνου & Γιάννης Τατασόπουλος

«Μια γυναίκα δύο άντρες»/1952/Συνθ & στιχ Γ. Μητσάκης, ερμ Αννα Χρυσάφη & Γ. Μητσάκης

«Απόψε είναι βαριά»/1952/Συνθ & στιχ Γ. Μητσάκης, α’ εκτελ Γ. Μητσάκης & Γιάννης Τατασόπουλος

«Είν’ όλα μαύρα»/1953/Συνθ & στιχ. Γιώργος Μητσάκης, ερμ. Στέλιος Καζαντζίδης (β’ φωνή Ρένα Στάμου)

«Απόψε είσαι για φιλί»/1955/Συνθ & στιχ Γ. Μητσάκης, α’ εκτελ Γεωργία Τζόυ & Στ. Καζαντζίδης

Εδώ με Σπεράντζα Βρανά & Γ. Μητσάκη:

«Ψιλοβρέχει»/1958/Συνθ & στιχ Γ. Μητσακης, α’ εκτελ Στέλιος Καζαντζίδης

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ «Πώς θα περάσει η βραδιά»/1950/Συνθ Γιάννης Παπαϊωάννου, στιχ Αλέκος Αγγελόπουλος, α’ εκτελ Σωτηρία Μπέλλου

«Ο γυρισμός»/1950/Συνθ. & στιχ. Γιάννης Παπαϊωάννου, α’ εκτελ Οδυσσέας Μοσχονάς

«Είμαστε φίλοι»/1952/Συνθ Γιάννης Παπαϊωάννου, στιχ Χαρ Βασιλειάδης, α’ εκτελ Ρένα Ντάλλια & Νίκος Βούλγαρης & Νίκος Καλλέργης

«Δε θέλω το κακό σου/Οι βαλίτσες»/1952/Συνθ Γιάννης Παπαϊωάννου, στιχ Κώστας Μάνεσης, α΄εκτελ Στέλιος Καζαντζίδης (πρώτος δίσκος του) – β’ φωνή Νίκος Καλλέργης

ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΥΚΑΣ «Ηλιοβασίλεμα σωστό»/1950/Συνθ Γιώργος Λαύκας, στιχ. Κώστας Μάνεσης, α’ εκτελ. Ορφέας Κρεούζης & Ιωάννα Γεωργακοπούλου

«Το στοιχειωμένο σπίτι»/1950/Συνθ Γιώργος Λαύκας, στιχ Χαράλαμπος Βασιλειάδης, α’ εκτελ Ορφέας Κρεούζης & Κική Αγγελοπούλου 

«Μεσάνυχτα βαθειά (Σαν κουρέλι)»/1954/ Συνθ Γιώργος Λαύκας, στιχ. Χρήστος Κολοκοτρώνης, α’ εκτελ. Σταύρος Τζουανάκος & Γιάννης Κυριαζής

ΠΑΝΟΣ ΠΕΤΣΑΣ

«H Νοσταλγία»/1950/Συνθ Πάνος Πετσάς, στιχ. Κώστας Κοφινιώτης, α’ εκτελ Σταύρος Τζουανάκος

«Αγάπησα και μίσησα»/1950/Συνθ Π. Πετσάς, στιχ. Κώστας Κοφινιώτης, α’ εκτελ Στράτος Παγιουμτζής & Π. Πετσάς

«Τα λεφτά»/1954/Συνθ & στιχ Πάνος Πετσάς, α’ εκτελ Σταύρος Τζουανάκος & Γιάννης Κυριαζής

 

ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΑΓΙΟΥΜΤΖΗΣ

«Μοίρα με καταδίκασες»/1953/Συνθ Στράτος Παγιουμτζής, στιχ Σπύρος Περιστέρης (κατ’ άλλη εκδοχή αντίστοιχα Γ. Ζαμπέτας, Στράτος), α’ εκτελ. Στράτος Παγιουμτζής & Ευαγγελία Μαρκοπούλου

ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΖΟΥΑΝΑΚΟΣ

«Λίγα ψίχουλα αγάπης»/1958/Συνθ & α’ εκτελ Σταύρος Τζουανάκος (με Εφη Νερούτσου), στιχ Κ. Βίρβος

Κι εδώ: 

ΣΤΕΛΙΟΣ ΧΡΥΣΙΝΗΣ

«Απόψε μ’ εγκατέλειψες»/1950/Συνθ. Στέλιος Χρυσίνης, στιχ. Χαρ. Βασιλειάδης/Τσάντας, ερμ. Ρένα Στάμου, Νίκος Βούλγαρης, Βασίλης Τσιτσάνης

ΕΛΣΑ ΛΑΜΠΟ/ΛΑΜΠΙΡΗ – ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ (ερμηνεύτρια)

«Το παρελθόν μου το βαρύ»/1951/Συνθ Μπάμπης Μπακάλης, στιχ Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, α’ εκτελ Ελσα Λάμπο/Λαμπίρη & Γιάννης Κυριαζής

«Το σφάλμα»/1955/Συνθ και στιχ Τόλης & Λίτσα Χάρμα, α΄εκτελ Ελένη Λαμπίρη/Ελσα Λάμπο

ΜΑΡΚΟΣ ΒΑΜΒΑΚΑΡΗΣ

«Το συμφέρον»/1954/Συνθ & στιχ Μάρκος Βαμβακάρης, α’ εκτελ Μαίρη Τζάνετ & Μάρκος

«Ατακτη»/1966/Συνθ Μάρκος & Στέλιος Βαμβακάρης, στιχ & α’ εκτελ Μάρκος Βαμβακάρης

 «Τα όμορφα τα γαλανά σου μάτια»/1966/Συνθ Μάρκος & Στέλιος Βαμβακάρης, στιχ & α’ εκτελ Μάρκος Βαμβακάρης

Κι εδώ:

Φινάλε με μια πολύ χαρακτηριστική περίπτωση τραγουδιού, που υποδηλώνει μια αμφίδρομη σχέση από την… ανάποδη (λαϊκού – ρεμπέτικου). Το «Βαθιά στη θάλασσα θα πέσω» είναι κατοχυρωμένο συνθετικά στον Γιώργο Ζαμπέτα, σε στίχους Χαράλαμπου Βασιλειάδη και α’ εκτέλεση (λαϊκότροπη) το 1956 με Στέλιο Καζαντζίδη & Καίτη Γκρέυ.

Υπάρχει όμως και ηχογράφηση του 1961, όπου παίζει μπουζούκι και τραγουδάει ο Μάρκος Βαμβακάρης.

Αυτή η συγκλονιστική (ρεμπέτικη) ερμηνεία από τον πατριάρχη του είδους, έκανε πολλούς να υποστηρίξουν ότι συνθετικά το «Βαθιά στη θάλασσα θα πέσω» ήταν του Μάρκου και κατά κάποιον τρόπο το έδωσε στον Ζαμπέτα. Αλλοι πάλι, υποστηρίζουν μια τρίτη εκδοχή: ότι, δηλαδή, η σύνθεση είναι μεν του Ζαμπέτα, αλλά αυτός παίζοντας στο πάλκο εκείνη την εποχή μαζί με τον Μάρκο έδωσε τις νότες του τραγουδιού να τις… εγκρίνει ο Δάσκαλος και εκείνος τις… πείραξε κάπως προς το δικό του μουσικό ύφος. Ετσι – λένε – εξηγείται πώς του ήταν τόσο οικείο το κομμάτι όταν το έπαιξε και το τραγούδησε το 1961. Οπως και να ‘χει, πάντως, όποια από τις τρεις εκδοχές και αν ισχύει, το «Βαθιά στη θάλασσα θα πέσω» αποτελεί ένα σπουδαίο τραγούδι και συνθετικά και ερμηνευτικά. Τόσο με τη φωνάρα του Καζαντζίδη, όσο και με την ανεπανάληπτη ρεμπέτικη ερμηνεία και το χαρακτηριστικό παίξιμο του μπουζουκιού από τον πατριάρχη της ελληνικής λαϊκής μουσικής Μάρκο Βαμβακάρη. Από την πλευρά μου, πάντως, δίχως να μπαίνω σε ανυπόστατα διλήμματα σύγκρισης αλλά ως προσωπικό γούστο και μόνο, το προτιμώ με τον Μάρκο.