Μίκης μεγάλου μήκους

Μίκης μεγάλου μήκους Το σινεμά μόνο κέρδισε από τις υπέροχες, μεγαλειώδεις, πολιτικές μουσικές του Μίκη. Μικρό σε έκταση, αλλά τεράστιο σε αξία, το έργο του Μίκη Θεοδωράκη στον κινηματογράφο. Ορόσημα οι μουσικές του «Ζορμπά», του «Ζ», του «Σέρπικο», του «Συνοικία το όνειρο».

«Ο Μπετόβεν χρειάστηκε τέσσερις νότες. Ο Θεοδωράκης μόνο δύο. Οι δύο νότες του χορού του Ζορμπά από το οσκαρικό φιλμ Ζορμπάς είναι οι δύο πιο αναγνωρίσιμες παγκοσμίως, που εξασφαλίζουν στον Μίκη Θεοδωράκη την αθανασία». Με αυτές τις λίγες φράσεις, και τόση γενναιοδωρία, που δεν έχουν όμως ίχνος υπερβολής, αποχαιρέτησε τον Μίκη Θεοδωράκη, η World Soundtrack Academy, η οποία τον είχε μάλιστα βραβεύσει το 2007 για το σύνολο της προσφοράς του στον κινηματογράφο. Και μας θύμισαν ότι ο Μίκης είναι «δικός τους και δικός μας». Είναι παγκόσμιος γιατί παγκόσμιοι είναι οι μεγάλοι, οι σπουδαίοι. Και σε αυτό, έπαιξε σίγουρα ρόλο ο κινηματογράφος, μια σπουδαία όψη του έργου του Θεοδωράκη, ενδεχομένως μικρή σε έκταση, σταγόνα στον ωκεανό μπροστά στο πλούσιο έργο του, αλλά τεράστια σε σημαντικότητα, καθοριστική στο λήμμα «Ο Μίκης, ένα παγκόσμιο φαινόμενο».

Εν αρχή ην ο Ζορμπάς

Εν αρχή ην ο Ζορμπάς, λοιπόν. Όχι ακριβώς χρονολογικά. Αλλά το διάσημο συρτάκι είναι αυτό, κυρίως, που έκανε τον Μίκη παγκόσμιο. Κι ας το δαιμονοποιήσαμε εμείς στην Ελλάδα πολλές φορές, γιατί ταυτίστηκε με την εμπορική εκδοχή της χώρας μας, συνδέθηκε με τον συνειρμό ενός μουσακά, του απέραντου γαλάζιου, των γραφικών στενών της πλάκας και τις ταβέρνες που θησαυρίζουν απ το μπουζούκι, έγινε συνώνυμο του Greek kefi, ξεθώριασε η ακτινοβολία του ίσως από την υπερβολική του απήχηση (τι παράδοξο). Να του το αναγνωρίσουμε όμως. Το συρτάκι και ο Ζορμπάς ως περσόνα ανήκουν στην pop κουλτούρα. Κι αυτό είναι κατόρθωμα. Έχει διασκευαστεί άπειρες φορές, ενώ έχει τρυπώσει μέχρι και στις «Καπνισμένες Κάννες» του Γκάι Ρίτσι σε μια σκηνή με τρελό πιστολίδι. Απορώ βέβαια, πώς τέτοιος διονυσιακός ρυθμός ξέφυγε από τον Ταραντίνο, αλλά ποτέ δεν ξέρεις…

Ενώ η περίφημη σκηνή του τέλους της ταινίας του Μιχάλη Κακογιάννη (1964), όπου ο Άντονι Κουίν και ο Άλαν Μπέιτς χορεύουν διονυσιασμένοι στην παραλία συρτάκι, χασάπικο και πεντοζάλι, έμεινε στην ανθολογία του κινηματογράφου. Τα βήματα μάλιστα, του χορού δίδαξε στον Άντονι Κουίν, ένας άλλος σπουδαίος δικός μας σκηνοθέτης, ο Σταύρος Τορνές. Αλλά βλέπεις, ήταν οι εποχές που οι παρέες έγραφαν ιστορία… Είχε ήδη προηγηθεί το 1953 η «Εύα» της Μαρίας Πλυτά, ο «Γολγοθάς μιας Ορφανής» των Ντίμη Δαδήρα και Σπύρου Νικολαΐδη και το «Ξυπόλητο Τάγμα» του πολύ ενδιαφέροντα σκηνοθέτη Γκρεγκ Τάλλας, μια σημαντική ταινία της εποχής , όχι μόνο γιατί αποτέλεσε μια προσπάθεια εισαγωγής του ιταλικού νεορεαλισμού στο ελληνικό σινεμά, αλλά και λόγω του θέματος της, μια συγκλονιστική ιστορία. Ξυπόλητο Τάγμα ήταν το όνομα μιας ομάδας παιδιών, περίπου 160, ηλικίας από 6 έως 26, τα οποία εκδιώχθηκαν από τους Ναζί από ιδρύματα της Θεσσαλονίκης και τα οποία αυτοοργανώθηκαν σε μια ηρωική ομάδα αντίστασης, κλέβοντας τρόφιμα από τους Γερμανούς και μοιράζοντας τα στους πεινασμένους της κατοχής, αλλά και βοηθώντας στη φυγάδευση Ελλήνων στη Μέση Ανατολή.

Κάποια από αυτά στην πορεία εκτελέστηκαν από τους Ναζί. Τα 63 από τα 66 παιδιά που έπαιξαν στην ταινία, ο Τάλλας τα βρήκε σε αναμορφωτήρια. Η ιστορία είχε βεβαίως, συγκλονίσει τον Θεοδωράκη, ο οποίος έγραψε καταπληκτική μουσική και την εκτέλεσε τότε η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, αλλά δεν ήταν ο μόνος. Λέγεται ότι όταν είδε την ταινία ο Βιτόριο ντε Σίκα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Εδιμβούργου, είπε στον Τάλλας, «Εάν είχες γυρίσει αυτή την ταινία πριν τον Κλέφτη Ποδηλάτων, θα ήσουν εσύ σήμερα ο Βιτόριο ντε Σίκα!»

Αριστεροί της εποχής συναντήθηκαν σε ένα … όνειρο

Μια ακόμα ταινία που ανήκει στο είδος του νεορεαλισμού και για την οποία έγραψε μουσική, και τι μουσική, ο Θεοδωράκης ήταν το «Συνοικία το Όνειρο» (1961), η πρώτη και τελευταία σκηνοθεσία του Αλέκου Αλεξανδράκη σε μια σπουδαία στιγμή του ελληνικού κινηματογράφου. Για τον Μίκη Θεοδωράκη ήταν μια μεγάλη λαΐκή στιγμή. Γιατί σε αυτή την ταινία ακούμε το «Βρέχει στη Φτωχογειτονιά» σε στίχους Τάσου Λειβαδίτη με τη φωνή βέβαια, του Γρηγόρη Μπιθικώτση.

Αυτή η ταινία όμως, ήταν και η πιο λεβέντικη στιγμή του Αλέκου Αλεξανδράκη. Όχι μόνο αισθητικά. Πραγματικά είναι ένας καλλονός λαΐκός ήρωας, ένας καλλονός φτωχοδιάβολος βασανισμένος. Ο Αλεξανδράκης πέρασε τα πάνδεινα με τη «Συνοικία το όνειρο» που μετατράπηκε σε προσωπικό εφιάλτη. Όχι μόνο χρεοκόπησε. Κυνηγήθηκε, λογοκρίθηκε. Η κυβέρνηση Καραμανλή, δεν επέτρεπε την «ασχήμια» της χώρας, που προέβαλε η ταινία. Παραγκουπόλεις, φτώχεια και δυστυχία, όνειρα ματαιωμένα και απατηλά, μιας ελπίδας που πάσχιζε να βρει χαραμάδα ονείρου στα απομεινάρια δύο πολέμων. Μια ταινία αριστερή, και πώς όχι άλλωστε, αφού σε αυτή συναντήθηκαν αριστεροί καλλιτέχνες, γίγαντες της εποχής: Α. Αλεξανδράκης, Τ. Λειβαδίτης, Μ. Κατράκης, Μ. Θεοδωράκης, Τ. Ζωγράφος…

Διάσημοι ξένοι σκηνοθέτες στα πόδια του Θεοδωράκη

Ο Θεοδωράκης είχε ήδη μια γερή καριέρα στο εξωτερικό. Είχε γράψει μουσικές για δύο ταινίες του Μάικλ Πάουελ, από τους πιο σημαντικούς Βρετανούς σκηνοθέτες. Συγκεκριμένα, για το «Night Ambush» (Η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, 1957) που είχε υπογράψει ο Πάουελ με τον Έμερικ Πρεσμπέργκερ, το δίδυμο της υπέροχης ταινίας «Τα κόκκινα παπούτσια», και το «Honeymoon» (1959). Και κάπου εδώ πρέπει να μπούνε στην αναδρομή μας και οι Beatles.

Γιατί στην ταινία «Honeymoon» ακουγόταν το τραγούδι «Honeysong» που δεν είναι άλλο από το «Αν θυμηθείς το όνειρο μου», που εμείς αγαπήσαμε στην ελληνική εκδοχή του σε στίχους του Νίκου Γκάτσου και πρώτη εκτέλεση με τη φωνή της Γιοβάννας. Ο Πολ ΜακΚάρτνεΐ ξετρελάθηκε τόσο με το τραγούδι που που το ηχογράφησε με τους Beatles σε ένα Live του BBC, στη ραδιοφωνική εκπομπή Pop go the Beatles, που ηχογραφήθηκε το 1963, αλλά κυκλοφόρησε το 1994. Είναι η περίοδος λοιπόν, που ιερά τέρατα της ξένης μουσικής ερμηνεύουν Θεοδωράκη. Το 1963 η Εντίθ Πιαφ τραγουδάει την «Όμορφη Πόλη», στη γαλλική της εκδοχή, σε μια ανατριχιαστική ερμηνεία, όπου η δωρικότητα του συνθέτη και το μεγαλειώδες της μουσικής του συναντούν την δραματικότερη φωνή της Ευρώπης. Το τραγούδι ακούγεται στην ταινία «Les Amants de teruel» (Οι εραστές της Τερουέλ), μέτρια ταινία μιούζικαλ του Ρειμόντ Ρουλό με συμφωνικές συνθέσεις του Μίκη. Υπάρχει και μια …σουρεάλ στιγμή, ή μάλλον συνεργασία του Θεοδωράκη με σκηνοθέτες.

Το ξέρατε ότι το «Σε πότισα ροδόσταμο» ακούγεται πρώτη φορά σε μια βρετανική ταινία τρόμου, στο «The shadow of the cat» του Τζο Κίλινγκ; Όταν οι παραγωγοί έδειξαν στον Θεοδωράκη την ταινία για να εμπνευστεί μουσική, όπως έχει εξομολογηθεί σε συνέντευξη του στον Αντώνη Μποσκοΐτη, αφού φρίκαρε, έβγαλε από την τσέπη του ένα χαρτάκι με τους στίχους του Νίκου Γκάτσου, «Σε πότισα ροδόσταμο», που του είχε δώσει ο ποιητής ένα βράδυ κρυφά μην τυχόν το πάρει χαμπάρι ο Χατζιδάκις.

Το «Ζ», αντιπολεμικό εμβατήριο που ανήκει σε όλο τον κόσμο

Μπορεί ο Θεοδωράκης να έλεγε ότι το πάθος του για την αντίσταση και τον αντιδικτατορικό αγώνα είχε κόστος την καριέρα του στο σινεμά, αφού δεν αφοσιώθηκε σε αυτό όσο θα μπορούσε, όμως έγραψε εμβληματικές μουσικές για πολιτικές ταινίες. Οι ταινίες «Ζ» και «Κατάσταση Πολιορκίας» του Κώστα Γαβρά, 1969 και 1972 αντίστοιχα, είναι δύο τρανταχτά παραδείγματα. Από το «Ζ» βέβαια, έκανε θρυλική καριέρα ο «Αντώνης», ένα αντριχιαστικά δωρικό μουσικό έπος, που τρυπάει τις φλέβες από την πρώτη νότα. Να κάνουμε εδώ μια παρένθεση που έχει ενδιαφέρον ιστορικά και δείχνει και το ανεξάντλητο της έμπνευσης και της παραγωγικότητας του Μίκη Θεοδωράκη. Στην πραγματικότητα ο Μίκης δεν πήρε ποτέ το σενάριο του Γαβρά. Ήταν εξόριστος από το καθεστώς στη Ζάτουνα και η γυναίκα του, η οποία έβγαινε με την κόρη του από το σπίτι, είχε αποστολή να λάβει το σενάριο. Τελικά όμως, έπεσε στα χέρια της αστυνομίας και κατασχέθηκε.

Έτσι, ο Μίκης επέτρεψε, με σκονάκι γραμμένο σε ένα πακέτο τσιγάρα, να χρησιμοποιηθούν για μουσική της ταινίας καταρχάς μουσικά αποσπάσματα από το Μαουτχάουζεν, ανάμεσα τους ο διάσημος «Αντώνης». Στην πρώτη εκδοχή του, αποτελεί τη συνάντηση Ιάκωβου Καμπανέλλη-Μίκη Θεοδωράκη-Μαρίας Φαραντούρη στον «Κύκλο τραγουδιών Μαουτχάουζεν» (1966), που αναφέρεται στον έρωτα δύο κρατουμένων στο ομώνυμο στρατόπεδο συγκέντρωσης με συγκλονιστικούς στίχους του Καμπανέλλη. Τι προίκα για τους αντιφασιστικούς αγώνες του μέλλοντος που θα έρχονταν…

Ο Γαβράς με το «Ζ» και ένα καστ μεγατόνων στη φαρέτρα, όπως ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν και ο Ιβ Μοντάν, κατάφερε να κάνει την ιστορία του αγωνιστή Γρηγόρη Λαμπράκη παγκόσμια, και παράλληλα να χαράξει τομή στο είδος του πολιτικού σινεμά, κυρίως χάρης σε καινοτόμους τεχνικές που χρησιμοποίησε. Το «Ζ» ως γράμμα και μόνο του ελληνικού αλφαβήτου έγινε, για όλα αυτά που εκπροσωπεί ο αγωνιστής της Δημοκρατίας Γρηγόρης Λαμπράκης, σύμβολο αντίστασης που γράφτηκε με μπογιά και σπρέι σε τοίχους από τα χέρια αντιστασιακών σε όλη την υφήλιο. Το μουσικό θέμα του «Αντώνη» πάλι, έγινε τόσο παγκόσμιο που ανήκει στην Ιστορία και τους λαούς. Έμελε να γίνει εμβατήριο για τους Τουπαμάρος της Ουρουγουάης, του; Παρτιζάνους του Ιράν, αλλά και αντάρτες Αφγανούς όταν έμπαναν το 2001 στην Καμπούλ, αφού είχαν διώξει τους Ταλιμπάν, για τους Κούρδους που πολέμησαν στη Συρία. Το πολιτικό θρίλερ «Κατάσταση Πολιορκίας» με θέμα την απαγωγή και εκτέλεση του Νταν Μιτριόνε, εκπαιδευτή των λατινοαμερικανικών αστυνομιών στις τεχνικές ανάκρισης της CIA από τους Ουρουγουανούς αντάρτες Τουπαμάρος.

«Δρόμοι παλιοί» για τον Αλ Πατσίνο

Το Χόλιγουντ πάντως είχε πάντα μια πόρτα ανοιχτή για τον Μίκη. Ο ίδιος δεν αποφάσιζε να την ανοίξει και να ορμήξει με φόρα. Μια από τις φορές που το έκανε πάντως, το όνομα του στους τίτλους της ταινίας μπήκε αμέσως μετά του πρωταγωνιστή, Αλ Πατσίνο, και πριν αυτό του σκηνοθέτη, Σιντνεΐ Λουμέτ. Γιατί μπορεί εμείς να έχουμε συνδυάσει το αριστούργημα του, «Δρόμοι παλιοί» , με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη που μεταφέρει τόσο έξοχα αυτό το αίσθημα της μοναξιάς των στίχων του Μανώλη Αναγνωστάκη, αλλά μην ξεχνάμε ότι η πρώτη εκδοχή του, ήταν το ορχηστικό μελαγχολικό μοτίβο που συντρόφευε τον έντιμο αστυνομικό Φρανκ Σέρπικο, τον ήρωα της ταινίας «Σέρπικο» του Σίντνεΐ Λουμέτ (1793) με τον Αλ Πατσίνο, χωρίς τότε βεβαια, τους στίχους του Αναγνωστάκη.

Ένα νεό νουάρ καταπληκτικό αστυνομικό φιλμ, με τον Σέρπικο να συγκρούεται με το διεφθαρμένο σύστημα της αστυνομίας. Μια αληθινή ιστορία, ιστορία εντιμότητας και ηθικής. Έχει ενδιαφέρον το παρασκήνιο αυτής της συνεργασίας. Βασικά ο Λουμέτ δεν ήθελε καθόλου μουσική στην ταινία του, αλλά διαφωνούσε ο παραγωγός του, ο Ντίνο ντε Λαουρέντις και του έβαλε τελεσίγραφο ή θα βάλει μουσική ή θα βάλει ο ίδιος τη μουσική που θέλει. Κάπου εκεί ο Λουμέτ διαβάζει στις εφημερίδες ότι ο Μίκης έχει αποφυλακιστεί και βρίσκεται στο Παρίσι. Πήγε λοιπόν να τον βρει, του έδειξε ένα πρώτο cut της ταινίας, αλλά προς μεγάλη του απογοήτευση ο Μίκης του είπε ότι στην ταινία δεν ταιριάζει μουσική. Στην πραγματικότητα ο Λουμέτ τον παρακάλεσε να ξεπετάξει κάτι στα γρήγορα, έστω ένα 10λεπτο. Τότε ο Μίκης του είπε, «πριν από λίγα χρόνια έγραψα ένα χαριτωμένο τραγουδάκι, λες να μπορώ να ζητήσω 75.000 δολάρια;;».

Τα ζήτησε, τα πήρε, και το Σέρπικο απέκτησε ένα υπέροχο σάουντρακ. Και είναι ακριβώς αυτή η στιγμή, ή μάλλον αυτή η συνεργασία που θα μπορούσε να «κλειδώσει» πια το ταλέντο του Μίκη, σχεδόν αποκλειστικά στον κινηματογράφο. Γιατί οι Αμερικανοί του προσέφεραν τον ουρανό με τα άστρα. Ήταν λάθος timing για τον Μίκη. Για αυτόν τότε, η προτεραιότητα ήταν ο αντιδιδακτορικός αγώνας. Τελεία. Απ τις πολύ ωραίες στιγμές του στον κινηματογράφο είναι δύο τραγούδια που έγραψε για την αδιάφορη όμως, ταινία «Μια σφαίρα στην καρδιά» του Ζαν Πολ Νταλιέ ( 1964) και ερμήνευσε η Τζένη Καρέζη, «Πήρα τους δρόμους του ουρανού»,« Κουράστηκα να σε κρατώ». Ένα χρόνο μετά υπογράφει τη μουσική για το αντιστασιακό «Μπλόκο» του Άδωνη Κύρου. Δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε βέβαια και το «Αγάπη μου», όπου η Μελίνα Μερκούρη ερμηνεύει, απαγγέλει, βασικά ζει με τη φωνή και το κορμί της, ένα από τα πιο υπέροχα μουσικά θέματα, σε στίχους Γιάννη Θεοδωράκη και μουσική Μίκη, για την «Φαίδρα» του Ζιλ Ντασέν (1962), μεταφορά του Ιπόλλυτου του Ευρυπίδη με πρωταγωνιστικό δίδυμο τη Μερκούρη με τον Άντονι Πέρκινς. Και πόσες ακόμα ταινίες,και πόσες ακόμα μουσικές… «Ο άνθρωπος με το Γαρύφαλλο του Σταύρου Τζήμα» (1980), όπου τον Μπελογιάννη είχε παίξει ένας καθηγητής Πανεπιστημίου, ο Φοίβος Γκικόπουλος, μια τεράστια εμπορική επιτυχία της εποχής, με 2 εκατ. εισιτήρια. Εκεί ακούστηκε το «Εμπρός της γης οι κολασμένοι».

Οι αρχαίες τραγωδίες απέκτησαν σάουντρακ

Ακόμα, μην ξεχνάμε ότι η ιστορία των Ατρειδών και ο Τρωικός Πόλεμος απέκτησαν …. σάουντρακ καθώς ο Μίκης έγραψε μουσικές για τις ταινίες «Ηλέκτρα» (με Κάθριν Χέπμπορν ως Εκάβη, 1962), «Ιφιγένεια» (1977), «Τρωάδες» (1971) του Μιχάλη Κακογιάννη, από τις πιο αγαπημένες δουλειές του ίδιου του Θεοδωράκη. Αυτές οι συνθέσεις είναι πραγματικά ενδιαφέρουσες, καθώς ο Θεοδωράκης λειτουργεί ως ο συμπαγής συνδετικός κρίκος του αρχαίου δράματος με το σήμερα, με το εδώ και τώρα. Η «Ηλέκτρα» αποθεώθηκε από τον ξένο Τύπο της εποχής και ήταν υποψήφια για Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας, πήρε βραβεία στις Κάννες. Είναι από τις περιπτώσεις των συνθέσεων του Μίκη που δεν μπορούν να αποκοπούν από την εικόνα, από τις ταινίες δηλαδή, γιατί αποτελούν σώμα τους.

Σε τελείως άλλο μουσικό κλίμα, η συνεργασία των δύο στο «The day the fish came out» (1967) όπου ο Θεοδωράκης μπαίνει σε ψυχεδελικά μονοπότια… Ο ίδιος ο Θεοδωράκης παραδεχόταν ότι δεν αφοσιώθηκε όσο έπρεπε στον κινηματογράφο, που τόσο αγαπούσε. Και μάλλον έχει δίκιο. Θα μπορούσε να γράψει πολλές περισσότερες μουσικές για φιλμ. Άλλωστε, η κινηματογραφική βιομηχανία, σπουδαίοι σκηνοθέτες ήταν εκεί, τον περίμεναν, λαχταρούσαν τις μουσικές του. Εάν είχε αποφασίσει να ασχοληθεί αποκλειστικά με τον κινηματογράφο δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι το έργο του στην έβδομη τέχνη θα φιγουράριζε δίπλα σε αυτά των Ένιο Μορικόνε και Νίνο Ρότα.