Το μεγάλο άλμα των Ελληνίδων

Η Γεωργία Καλλίνου-Παληγιαννοπούλου ήταν στρατιωτική διοικητής της πρώτης ανταρτοομάδας γυναικών, που συγκροτήθηκε τον Μάιο του 1944 στη ΧΙΙΙ Μεραρχία Ρούμελης του ΕΛΑΣ με καπετάνισσα τη Μαρία Φέρλα-Μπέικου. Εκεί εντάχθηκαν οι πρώτες Ρουμελιώτισσες αντάρτισσες Μένη Παπαηλιού (Θύελλα) και Κούλα Ντάνου. Αργότερα και η Αικατερίνη Αργυροπούλου (Ειρήνη). Στο τέλος της Κατοχής δημιουργούνται υποδειγματικές γυναικείες διμοιρίες, ενώ 13 γυναίκες αποφοιτούν από τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών του ΕΛΑΣ.

Στη δεκαετία του 1940 βρισκόμαστε μπροστά σε μια σημαντική γυναικεία κινητοποίηση. Αν και πολλές φορές η αντίδραση του γυναικείου πληθυσμού απέναντι στην ξενική κατάκτηση παρουσιάζεται αδιαφοροποίητη και αυθόρμητη, θα πρέπει να σημειωθεί ότι  η συμμετοχή των γυναικών στην Αντίσταση, όπως και οι στρατηγικές επιβίωσης και συστράτευσης στον κοινό αγώνα παρουσίαζαν διαφοροποιήσεις.

Η γυναικεία παρουσία ήταν έντονη σε όλες τις εκφάνσεις της ΕΑΜικής Αντίστασης. Μπροσούρες των ΕΑΜικών οργανώσεων ενθάρρυναν την καθημερινή γυναικεία συνεισφορά στον αγώνα και περιέγραφαν με λεπτομέρεια τους τρόπους με τους οποίους μπορούσαν να δράσουν οι γυναίκες μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ. Χαρακτηριστικό είναι το φυλλάδιο που εκδόθηκε τον Φεβρουάριο 1943 από την Κεντρική Επιτροπή του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου με τίτλο «Πώς πρέπει να δουλεύη η γυναίκα στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο». Παραθέτουμε το απόσπασμα το οποίο αναφέρεται στην «άμεση επαναστατική δράση».

«Σημασία έχει να μπει στον αγώνα»

Συνοψίζοντας τις κυριότερες μορφές πάλης, η ΕΑΜική μπροσούρα κλείνει με την τοποθέτηση του αντιστασιακού αγώνα των γυναικών πλάι στους διαχρονικούς αγώνες των Ελληνίδων και τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821. Οπως τότε, έτσι και στην Αντίσταση οι γυναίκες έπρεπε «να μπουν στον αγώνα» για τον μεγάλο σκοπό, τη λευτεριά:

Αν και η ένοπλη πάλη τοποθετούνταν στο ανώτερο επίπεδο της αντιστασιακής δραστηριότητας, η γυναικεία συμμετοχή στις γραμμές του ΕΛΑΣ δεν ήταν μαζική. Και αυτό δεν οφειλόταν μόνο στην παραδοσιακή θέση τους στην κοινωνία αλλά και στα όρια που έθετε η ηγεσία του ΕΛΑΣ για την παρουσία ένοπλων γυναικών στις γραμμές του. Οι περισσότερες γυναίκες ανέλαβαν λιγότερο «ανατρεπτικά» αντιστασιακά καθήκοντα. Μια οργάνωση που έχει ταυτιστεί με τη γυναικεία συστράτευση στην Αντίσταση είναι η Λεύτερη Νέα.

Η Λεύτερη Νέα συγκροτήθηκε στο τέλος της άνοιξης του 1942 με πρωτοβουλία της Καίτης Ζεύγου από την Κομματική Οργάνωση Αθήνας (ΚΟΑ) του ΚΚΕ και της Μαρίας Αγριγιαννάκη (αργότερα Καραγιώργη) της ΟΚΝΕ, που ανέλαβε και πρώτη της γραμματέας. Τη σκυτάλη πήρε στη συνέχεια μια εμβληματική μορφή της Αντίστασης, η Ηλέκτρα Αποστόλου. Τον Φεβρουάριο 1943 η Λεύτερη Νέα μαζί με άλλες νεολαιίστικες οργανώσεις συγκρότησαν την ΕΠΟΝ, την Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων. Η οργάνωση υπήρξε το κατώφλι της εισόδου των γυναικών στην αντιστασιακή δράση. Αποτελούνταν κυρίως από φοιτήτριες και απευθυνόταν στις νέες γυναίκες αναθέτοντάς τους την ενασχόληση με τα «γυναικεία ζητήματα», όπως τα συσσίτια, τα φάρμακα, ο ρουχισμός, η ψυχαγωγία, ενώ στιγματίζονταν και καταγγέλονταν όσες γυναίκες «πήγαιναν με τον εχθρό». Προκήρυξη της Λεύτερης Νέας δίνει τον τόνο του αγώνα και καλεί τις νέες σε αγώνα για να συνεχιστούν τα συσσίτια με ντόπια τρόφιμα:

«Δεν θα επιτρέψουμε να μας πεθάνουν από την πείνα!»

Ο αγώνας για τη γυναικεία χειραφέτηση προχωρούσε παράλληλα με τον αγώνα της Αντίστασης, χωρίς ωστόσο η πολιτική μύηση των γυναικών να οδηγεί σε ένα ξεχωριστό γυναικείο οργανωτικό σχήμα. Μια τέτοια απόπειρα αντιμετωπιζόταν ως διχαστική ενέργεια. Αυτό δεν σήμαινε πως μαζί με την εθνική απελευθέρωση δεν δινόταν και αγώνας για την κοινωνική απελευθέρωση της γυναίκας. Το λογότυπο της εφημερίδας «Θύελλα», του γυναικείου οργάνου του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα Θεσσαλίας, αποτυπώνει αυτήν ακριβώς την προσπάθεια. Μπροστά από τις ακτίνες του ανατέλλοντος ήλιου της λευτεριάς, της προόδου, της αναγέννησης η γυναίκα αγρότισσα και εργάτρια σπάει τις αλυσίδες της σκλαβιάς και της υποδούλωσής της. Οι σκοποί της έκδοσης της εφημερίδας καταγράφονται στο πρώτο φύλλο της 5ης Αυγούστου 1944:

Μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού

Η ποσοστιαία συμμετοχή των γυναικών ήταν πολύ μεγαλύτερη στο «δεύτερο αντάρτικο», μέσα από τις γραμμές του ΔΣΕ. Οι ανάγκες του ένοπλου αγώνα και η έλλειψη εφεδρειών οδήγησαν τη στρατιωτική ηγεσία του ΔΣΕ στη σταδιακή ενσωμάτωση των γυναικών στα ένοπλα τμήματα. Το 1948 οι γυναίκες αποτελούσαν το 12-15% των μάχιμων δυνάμεων, ενώ το καλοκαίρι του 1949 έφτασαν στο 25-30% των δυνάμεων του ΔΣΕ στον Γράμμο και στο Βίτσι. Η μεγάλη συμμετοχή των γυναικών οδήγησε και στην έκδοση γυναικείων εφημερίδων, όπως η «Μαχήτρια», η «Αγωνίστρια» και η «Παρτιζάνα».

Στις 25 Οκτωβρίου 1948 ιδρύθηκε η πρώτη αμιγώς γυναικεία οργάνωση του ΚΚΕ, η Πανελλαδική Δημοκρατική Ενωση Γυναικών, με πρόεδρο τη Χρύσα Χατζηβασιλείου και στη συνέχεια τη Ρούλα Κουκούλου, σύζυγο του γγ του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, ως συνέχεια της Πανελλαδικής Ομοσπονδίας Γυναικών (ΠΟΓ) που είχε διαλυθεί το 1947. Στην ιδρυτική σύσκεψη πήραν μέρος γυναίκες στελέχη από το ΚΚΕ, τον ΔΣΕ, το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας, το ΝΟΦ (Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο των Σλαβομακεδόνων) και τη Δημοκρατική Νεολαία Ελλάδας. Η ΠΔΕΓ συμμετείχε στο 2ο Συνέδριο της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναικών (Βουδαπέστη, Δεκέμβριος 1948), ενώ τον Μάρτιο του 1949 οργάνωσε την Α΄ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη στις ελεγχόμενες από τον ΔΣΕ περιοχές με τη συμμετοχή 825 γυναικών – αντιπροσώπων από όλη την Ελλάδα και εκπροσώπων από τις σοσιαλιστικές χώρες. Η ίδρυση της ΠΔΕΓ αναφέρεται σε ανταπόκριση του φύλλου 5 της εφημερίδας «Μαχήτρια» στις 16 Νοέμβρη 1948:

Στο μεγάλο χωριάτικο δωμάτιο με το στενόμακρο τραπέζι, τους πάγκους αραδιαστά βαλμένους 42 γυναίκες ακούνε προσεχτικά!

Είναι 25 του Οκτώβρη βράδυ και γίνεται δω η ιδρυτική σύσκεψη για την Πανελλαδική Δημοκρατική Ενωση Γυναικών. Και είναι οι 42 αυτές γυναίκες αντιπρόσωπες από χιλιάδες άλλες γυναίκες, από τον ΔΣΕ, από κόμματα και οργανώσεις, από χωριά και επαρχίες.

Είναι δω η αξιωματικός και η μαχήτρια, η γιατρός και η δικηγορίνα, η αγρότισσα και η εργάτρια, η μαθήτρια, η νοικοκυρά. Είναι Ρουμελιώτισσες και Θεσσαλές, Μακεδονοπούλες και Ηπειρώτισσες. Και είναι πολλές αλλά έχουν ένα όνομα. Είναι η αγωνίστρια γυναίκα.

Δυνατή, καθαρή ακούγεται η φωνή της Βάγιας Βρανά. Φέρνει στις μπαρουτοκαπνισμένες μαχήτριες του ΔΣ, στις γυναίκες της Λεύτερης Ελλάδας το χαιρετισμό των σκλαβωμένων αδελφών τους στις πόλεις που πριν λίγο καιρό άφησε και πήρε το δρόμο του βουνού. Φέρνει ακόμα την πρόταση των γυναικών του ΔΣΕ για τη δημιουργία μιας Πανελλαδικής Δημοκρατικής Ενωσης γυναικών. Μιλάει για τους σκοπούς της Ενωσης και καταλήγει:

“Την Πανελλαδική Ενωση δεν τη φτιάχνουμε μόνο εμείς που είμαστε σήμερα εδώ. Τη φτιάχνει το αίμα από τις εκατοντάδες συντρόφισσές μας που πέσαν για τη λευτεριά. Τη δημιουργούν οι χιλιάδες μαχήτριες που αυτή την ώρα στο χαράκωμα χτυπάνε τον εχθρό. Αυτές που σκάβουν το οχυρό και τρέχουν με τη ζαλίγκα. Αυτές που μέσα στη φριχτή τρομοκρατία της πόλης τοιχοκολλούν τον Τύπο της λευτεριάς, παλεύουν και τραγουδώντας αντικρίζουν το εχτελεστικό απόσπασμα”.

Αμέσως μετά μίλησε η συν. Ηρώ Μπαρτζιώτα, αντιπρόσωπος του ΚΚΕ.

“…Η γυναίκα” είπε “έχει παράδοση στον πόλεμο. Ατομικά όμως και μεμονωμένα. Μόνο τώρα η γυναίκα παίρνει μαζικά μέρος στον πόλεμο και παλεύει δίπλα στον άντρα μαχητή. Εκτιμιέται απ’ όλους, γίνεται αξιωματικός, πολιτικός επίτροπος, ανδραγαθεί στη μάχη. Θα πρέπει να είμαστε αισιόδοξες για το μέλλον γιατί ξέρουμε πώς ξεκινήσαμε, πού φτάσαμε με την πάλη μας και πώς τώρα με τη δουλειά μας, με την Ενωσή μας θα συμβάλουμε πιο αποφασιστικά για να ’ρθει γρήγορα η νίκη.

Χρύσα. Μια ηγετική φυσιογνωμία

Τέλος, θα σταθούμε σε μια πρωτοπόρα αν και παραγνωρισμένη μορφή του αριστερού γυναικείου κινήματος, τη Χρύσα Χατζηβασιλείου. Ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, εντάχθηκε στις γραμμές του το 1924. Εξ απορρήτων δακτυλογράφος της Κεντρικής Επιτροπής και στη συνέχεια της Σοβιετικής Πρεσβείας. Ηταν η πρώτη γυναίκα που εκλέχθηκε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής στο 6ο Συνέδριο του ΚΚΕ, τον Δεκέμβριο 1935, και του Πολιτικού Γραφείου το 1942. Φοίτησε στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργατών Ανατολής (KUTV), όπου έμαθε τη ρωσική γλώσσα.

Ως ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ η Χρύσα Χατζηβασιλείου έλαβε μέρος ενεργά σε όλες τις πολιτικές εξελίξεις, υποστηρίζοντας μετριοπαθείς θέσεις. Στη δικτατορία του Μεταξά εκτοπίστηκε στην Κίμωλο, από όπου δραπέτευσε μαζί με άλλους 36 πολιτικούς κρατούμενους. Συγκρότησε μαζί με άλλα στελέχη τη Νέα Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, η οποία κάλεσε τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις του σε ένα εθνικό μέτωπο απελευθέρωσης και οδήγησε στην ίδρυση του ΕΑΜ στις 27 Σεπτέμβρη 1941. Στη Β΄ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ το 1942 η Χατζηβασιλείου εκλέχτηκε τακτικό μέλος του ΠΓ του ΚΚΕ. Το 1944 εκλέχτηκε εθνοσύμβουλος Πειραιά της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης). Η Χατζηβασιλείου ήταν η κεντρική ομιλήτρια στο μεγάλο συλλαλητήριο του ΕΑΜ στον Πειραιά στις 13 Οκτώβρη του 1944, μία μέρα μετά την υποχώρηση των Γερμανών από την Αθήνα.

Η Χρύσα Χατζηβασιλείου πρωτοστάτησε και στη συγκρότηση του παγκόσμιου αριστερού γυναικείου κινήματος. Μαζί με τη Διδώ Σωτηρίου εκπροσώπησε την Ελλάδα στο ιδρυτικό συνέδριο της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναικών (ΠΔΟΓ) στο Παρίσι τον Νοέμβριο του 1945, ενώ στο Β΄ συνέδριο της ΠΔΟΓ, στη Βουδαπέστη το 1948, εκλέχτηκε μέλος του συμβουλίου της.

Τον Οκτώβρη του 1945 η Χατζηβασιλείου άνοιξε τις εργασίες του 7ου συνεδρίου του ΚΚΕ, κάνοντας έναν απολογισμό του κόμματος για τα δέκα χρόνια που μεσολάβησαν από το προηγούμενο συνέδριό του. Ξαναεκλέχθηκε τακτικό μέλος του ΠΓ του κόμματος. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου η Χατζηβασιλείου παρέμεινε στην Αθήνα και ανέλαβε μαζί με τον Νίκο Πλουμπίδη την πολιτική καθοδήγηση των παράνομων οργανώσεων του ΚΚΕ που δρούσαν στην πρωτεύουσα. Στα μέσα του 1948 η Χατζηβασιλείου αντικαταστάθηκε στην καθοδήγηση των οργανώσεων του ΚΚΕ από το μέλος του ΠΓ Στέργιο Αναστασιάδη και εγκαταστάθηκε στον Γράμμο μαζί με την ηγεσία του ΚΚΕ.

Η 5η Ολομέλεια του ΚΚΕ στις 30-31 Ιανουαρίου 1949 απάλλαξε τη Χατζηβασιλείου από τα καθήκοντά της για λόγους υγείας. Την άνοιξη του 1949 στη Συνδιάσκεψη της ΠΔΕΓ στο Βίτσι η Χρύσα Χατζηβασιλείου ήταν απούσα καθώς νοσηλευόταν σε νοσοκομείο της Βουλγαρίας άρρωστη από λευχαιμία. Το φθινόπωρο του 1949 μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο της Βουδαπέστης για νοσηλεία. Ομως η σοβαρή ασθένειά της εξελίχθηκε και πέθανε στη Βουδαπέστη το 1950, ξεχασμένη από τους περισσότερους συντρόφους της. Ενας από τους ελάχιστους συντρόφους της που την επισκέφτηκαν το φθινόπωρο του 1949 στη Βουδαπέστη ήταν ο Κώστας Καραγιώργης. Το 1975 τα οστά της μεταφέρθηκαν και ενταφιάστηκαν στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Ηταν παντρεμένη με το επίσης ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ Πέτρο Ρούσσο.

* Η Βασιλική Λάζου είναι ιστορικός, Δρ Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ

**To άρθρο δημοσιεύτηκε στις 23-24 Δεκεμβρίου στο τεύχος #028 του περιοδικού Hot Doc History που κυκλοφορεί μαζί με την εφημερίδα Documento