Το «Λεύκωμα Καβάφη» με την υπογραφή της Λένας Σαββίδη από το 1983 επανακυκλοφορεί

Η εκδήλωση έλαβε χώρα την περασμένη Τρίτη στον «Μαγεμένο Αυλό» του Παγκρατίου, το αγαπημένο στέκι του Μάνου Χατζιδάκι, με την επιμέλεια της Μέμης Σπυράτου, η οποία εδώ και καιρό είχε αναλάβει το όλο στήσιμο με την ιδιαίτερη αισθητική που τη χαρακτηρίζει. Η Σπυράτου είχε επίσης την επιμέλεια της μουσικής παράστασης που θα συνόδευε την εκδήλωση, εφόσον το «Λεύκωμα Καβάφη (1863 – 1910)» επανεκδίδεται σήμερα με ένα CD με έξι ποιήματα του Αλεξανδρινού μελοποιημένα από τον Νίκο Πλάτανο.

Για το λεύκωμα και για το CD μίλησαν η Λένα Σαββίδη, η συνάδελφος Κυριακή Μπεϊόγλου από την «Εφημερίδα των Συντακτών» και ο γράφων. Απουσία μπήκε στον Κώστα Γεωργουσόπουλο, που ενώ είχε αναγγελθεί ως συμπαρουσιαστής στο πάνελ, λόγοι υγείας τον κράτησαν τελικά μακριά μας. Ομολογώ πως μια και μου είχε ανατεθεί να μιλήσω για το μουσικό κομμάτι, δεν είχα το χρόνο να διαβάσω το λεύκωμα, που είχε έρθει στα χέρια μου λίγες μέρες πριν την εκδήλωση. Ούτως ή άλλως, δίπλα μας καθόταν η Λένα Σαββίδη αυτοπροσώπως και ήθελα να ακούσω εκείνη πρώτη να περιγράφει στον κόσμο την εργασία της, που αποτελεί εδώ και 37 χρόνια ένα σπάνιο ντοκουμέντο για τον μέγιστο Έλληνα ποιητή.

Πραγματικά η Λένα Σαββίδη ήταν το λιγότερο απολαυστική κατά την ομιλία της. Αφού ευχαρίστησε τον Γεωργουσόπουλο για τα καλά του λόγια, το κείμενο δηλαδή που έστειλε στην εκδήλωση και μας διάβασε η Μέμη Σπυράτου, ξεκίνησε με το ιστορικό της συγγραφής του λευκώματος. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα από το δικό της κείμενο: 

«Η συγγραφή αυτή ξεκίνησε με μια παρεξήγηση: Όταν ο Γιώργος Σαββίδης είδε τον πλούτο του «Αρχείου» που είχε μεταφέρει σε τρεις βαλίτσες ο κληρονόμος του ποιητή, Σεγκόπουλος, και μου το εξιστόρησε, του είπα: ”Όταν θα φτάσεις στις φωτογραφίες, θα σε βοηθήσω”, εννοώντας ότι μπορούσα να επιβλέψω να γίνουν φωτογραφήσεις σωστά από τεχνική άποψη. Ο Γιώργος πήρε μια στοίβα φωτογραφίες και μου ζήτησε χωρίς άλλη βοήθεια, να τις ταξινομήσω χρονολογικά. Δεν ήταν εύκολο, αλλά με μεγάλη προσοχή στις λεπτομέρειες, σ’ ένα μήνα του είπα ότι τελείωσα τη δουλειά.

– Ωραία, είπε ο Γιώργος, τώρα ξέρεις πιο πολλά από εμένα, γράψε τα!

Και σαν να μην έφτανε αυτό, πρόσθεσε:

– Πρόσεξε, θέλω να τελειώσεις την καταγραφή σου δέκα χρόνια αργότερα από την ημερομηνία που μου έδωσες, και να το κάνεις εγκαίρως για να προλάβουμε την επέτειο (50 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή, το 1983).

Παρακαλώ να θυμηθείτε ότι τότε δεν υπήρχε κινητό τηλέφωνο, ούτε φωτοτυπικό μηχάνημα… Και τότε σαν άγγελος ήρθε να με βοηθήσει ο Γιάννης Σημηριώτης, καθηγητής τότε στο Πολυτεχνείο. Όλο το Πολυτεχνείο δούλεψε για να μου φωτογραφήσουν τα κείμενα και να προλάβουμε τις ημερομηνίες! Τα προλάβαμε όλα! Εγώ επέμενα ότι έκανα «επιμέλεια» και δεν έβαλα το όνομά μου ούτε στο εξώφυλλο. Αυτά έχω να καταθέσω για το ”Λεύκωμα”».

Στη συνέχεια, η Σαββίδη διάβασε αποσπάσματα από το λεύκωμα, στα οποία αντλούμε στοιχεία για την οικογένεια του Καβάφη και, κυρίως, για τη σχέση του με τη μητέρα του, Χαρίκλεια, που γεννήθηκε το 1835 και απεβίωσε το 1899. Ακούσαμε, έτσι, μία ανεπίδοτη ολόκληρη επιστολή της Χαρίκλειας προς τον Γιώργη Καβάφη, τον άλλο της γιο, αλλά και μία συρραφή κειμένων του ποιητή γι’ αυτήν. Σύμφωνα με τη Σαββίδη, «τα κείμενα αυτά γράφτηκαν αμέσως μετά τον θάνατο της Xαρίκλειας. Ήταν γραμμένα σε ελληνικά, μερικά σε συντομογραφία, και πού και πού μπαίνει μια ξένη λέξη. Δεν κάνει λογοτεχνία ο ποιητής. Προσπαθεί να διαφυλάξει τη μνήμη της Xαρίκλειας. Διαβάζοντάς τα, την βλέπουμε ζωντανή μπροστά μας να μαζεύει γύρω της σαν κλώσα τα αγόρια που, αδέξια και ώριμα πια, ναι με την αγαπούν, αλλά και την βαριούνται». Όσο για την ιδιαιτερότητα της σχέσης του Κ. Π. Καβάφη με τη μητέρα του, αυτή συνοψίζεται- θα έλεγα- σε λίγες φράσεις του, που μας διάβασε η Σαββίδη: «Και γι’ αυτό ίσως είναι που είπε μια φορά – το θυμούμαι καθαρά– ”ο μόνος θαρρώ που θα με κλάψει σαν πεθάνω είναι ο Κωστής”. Ας μην αναλύσω δε εδώ. Ας μην σκαλίζω αίτια. Ίσως είναι αλήθεια και τα λόγια αυτά τα έλεγα πολύ (αλλά όχι με σκοπό να την επηρεάσω – όχι τουλάχιστον εν συνειδήσει) και την αγαπούσα περισσότερον αφ’ ότου ήξευρα ότι με κληροδοτεί σχεδόν όλα της. Αλλά ποτέ δεν επεθύμησα τον θάνατό της. Πόσαις φοραίς έμνησκα ξυπνητός την νύκτα αρκετή ώρα, αναλογιζόμενος τον θάνατό της και πήγαινα μάλιστα έως την πόρτα της να βεβαιωθώ πως ζει και μόλις εμποδιζόμην από το να την ξυπνήσω δια να βεβαιωθώ».

Λεπτομέρεια στο περιθώριο των αναγνώσεων: Η Λένα Σαββίδη, διαυγέστατη και με μια μοναδική αίσθηση του χιούμορ, όλη την ώρα έκοβε φέτες από ένα λεμόνι και μασούλαγε. «Γιατί το τρώτε το λεμόνι;» έσκυψα και τη ρώτησα. «Γιατί μ’ αρέσει» μου απάντησε μ’ ένα πλατύ χαμόγελο. Κι όταν λίγο μετά την ξαναρώτησα ποια είναι η αγαπημένη της μουσική, μου ανάφερε τα ρεμπέτικα! 

Στη δική της ομιλία, η δημοσιογράφος και συγγραφέας Κυριακή Μπεϊόγλου αναφέρθηκε αρχικά στον Γιώργο Σαββίδη, «έναν απ’ τους πιο ιδιοφυείς φιλολόγους των ελληνικών γραμμάτων», στον οποίο είναι αφιερωμένο το «Λεύκωμα Καβάφη». Στη συνέχεια, μίλησε για τον Αλεξανδρινό: «Ο Καβάφης είναι στα γράμματά μας, στην κουλτούρα μας, ένα ιερό πρόσωπο. Όπως αλλού είναι ο Σαίξπηρ, ο Βολτέρος, ο Χάιντερλιν. Όλοι οι Έλληνες τον γνωρίζουν και όλοι γνωρίζουμε ότι αποτελεί το πλέον αναμφισβήτητο διαπιστευτήριο εισόδου της γλώσσας μας στον κόσμο της παγκόσμιας λογοτεχνίας». Κι όταν η Μπεϊόγλου θέλησε ν’ αναφερθεί στη θεωρία του Καβάφη περί ανεπάρκειας της εποχής του για να συλλάβει την περίπλοκη ειρωνεία του, μας διάβασε ένα παράδειγμα που είχε δώσει κάποτε ο μελετητής του, Γιώργος Σαββίδης: «Στα χαρτιά του βρέθηκε ένα ποίημα γραμμένο το πολύ ένα χρόνο πριν πεθάνει, για το οποίο θα έπρεπε να μας είχαν προδιαθέσει πολλές από τις παλαιότερες συνθέσεις του. Ένα ποίημα όπου σαν καλός πολιτικός (μερικοί θα έλεγαν: μάλλον σαν ρεαλιστής ελληνορθόδοξος) κατορθώνει να εξισορροπήσει τα ανθρώπινα πάθη: όχι με την συγχώρεση (που είναι προνόμιο των θεών) αλλά με την δραστική αγάπη. Το ποίημα αυτό -που ο κληρονόμος του ποιητή ορθότατα το περιέλαβε στην μεταθανάτια έκδοση του καβαφικού σώματος- τιτλοφορείται ”Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας”: ”Έσκασε ο Ιουλιανός και διέδοσε – τι άλλο θα έκαμνε – πως η φωτιά ήταν βαλτή από τους Χριστιανούς εμάς. Ας πάει να λέει. Δεν αποδείχθηκε· ας πάει να λέει. Το ουσιώδες είναι που έσκασε”». 

Αμέσως μετά το κομμάτι των ομιλιών, την εκδήλωση εμπλούτισαν με τις απαγγελίες τους σε ποιήματα του Καβάφη οι ηθοποιοί Νίκος Βερλέκης και Βερόνικα Αργέντζη. Αν υποτεθεί πως δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι απαγγελίες από μία μουσικο – ποιητική εκδήλωση, προσωπικά απόλαυσα και τους δύο συγκεκριμένους ηθοποιούς, καθώς δεν ανήκουν σ’ αυτούς που κοσμούν συχνά με την παρουσία τους και με την τέχνη τους παρόμοια events. Ήρθε η ώρα για μουσική!

Τον Νίκο Πλάτανο, έναν ιδιαίτερο συνθέτη με σημαντική θητεία στη μουσική για θέατρο, τον γνωρίζω εδώ και αρκετά χρόνια. Σύμφωνα, μάλιστα, με το δικό μου κείμενο που διαβάστηκε στη βραδιά, αναφορικά με τις τωρινές μελοποιήσεις του στον Καβάφη, εξακολουθεί να υπάρχει μία άποψη που θέλει τον Αλεξανδρινό δύσκολο και στρυφνό για κάθε επίδοξο μελοποιό: «Το ίδιο λέει και η κυρία Λένα Σαββίδη στο δικό της σημείωμα: ”Δύσκολη προσπάθεια η μελοποίηση του Καβάφη”, κάτι που δεν ξέρω αν έχει να κάνει με τη θέση του ποιητή μέσα στα ελληνικά γράμματα, την υψηλότερη όπως όλοι γνωρίζουμε, ή με τις εκ φύσεως δυσκολίες για κάθε συνθέτη που υπαγορεύει η δομή και η σύνταξη της καβαφικής ποίησης. Δεν γνωρίζω, επίσης, αν αυτή η άποψη που επικρατεί σχετίζεται και με το γεγονός ότι οι δύο πυλώνες του ελληνικού έντεχνου τραγουδιού, ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης Θεοδωράκης, μόνο από ένα ποίημα του Καβάφη μελοποίησαν έκαστος κατά τη διάρκεια της μακράς πορείας τους: Ο Χατζιδάκις τις ”Μέρες του 1903” και ο Θεοδωράκης το ”Η Πόλις”». Δεν θα μπορούσα, βέβαια, να μην αναφερόμουν στην εργασία καθ’αυτή του Πλάτανου, δανειζόμενος δικά του λόγια από το ένθετο της έκδοσης: «Είναι τόσο καλοστεκούμενη και εδραιωμένη μέσα στα χρόνια η ποίηση του Καβάφη, ώστε, όπως σημειώνει και ο ίδιος ο Πλάτανος, ”Φυσικά ούτε ο Καβάφης, ούτε άλλη μεγάλη ποίηση έχει ανάγκη τη μουσική μας για ν’ αναδειχτεί και να διαδοθεί στο ευρύ κοινό”. Εγώ θα έλεγα, ωστόσο, πως ο Πλάτανος – ερήμην του ενδεχομένως – αποκαλύπτει την καβαφική ρυθμολογία και μελωδία, συμφώνως και με το σημείωμα του κ. Γεωργουσόπουλου».

Τα έξι μελοποιημένα ποιήματα του Καβάφη που ακούγονται στο CD και που παίχτηκαν live στην εκδήλωση, είναι τα «Η Πόλις», «Έτσι πολύ ατένισα», «Ένας γέρος», «Στο πληκτικό χωριό», «Εν απογνώσει» και «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον». Τα ερμήνευσαν δύο νέοι εξαιρετικοί τραγουδιστές, ο Σταύρος Νιφοράτος και η Αναστασία Καπάνταη, σταθεροί συνεργάτες της Μέμης Σπυράτου και όχι μόνο: Τον Νιφοράτο, λόγου χάριν, τον είχα ξανακούσει στο live του Σπύρου Παρασκευάκου μες την Αγγλικανική Εκκλησία, ενώ πρόσφατα συμμετείχε και στις παραστάσεις του Άρη Δαβαράκη στο Άλσος στο Πεδίον του Άρεως. Απορίας άξιον πως αυτοί οι δύο νέοι καλοί τραγουδιστές δεν έχουν απασχολήσει ακόμη τη δισκογραφία. «Την ποιαν;» θα μου πει κανείς τώρα και τα χίλια δίκια θά’χει…

Όλα αυτά έγιναν στον «Μαγεμένο Αυλό» την Τρίτη 22 Σεπτεμβρίου του 2020 σε μία βραδιά αφιερωμένη στον Κ. Π. Καβάφη και τον Γιώργο Π. Σαββίδη με ομιλίες, απαγγελίες και τραγούδια. Αφορμή ήταν η επανέκδοση του «Λευκώματος Καβάφη (1863 – 1910)» με την επιμέλεια της ακάματης Λένας Σαββίδη. Εκεί, μεταξύ άλλων, βρέθηκαν οι τραγουδιστές Ελένη Ροδά, Νίκος Ανδρουλάκης, Φίλιππος Πλακιάς, Τάκης Κωνσταντακόπουλος, ο συγγραφέας Μήτσος Κασόλας, ο στιχουργός – τραγουδοποιός Γιώργος Μακρής και ο στιχουργός – ποιητής Δημήτρης Λέντζος.