Κυνηγώντας το… τέλειο (;)

Η τάση αυτή ταλανίζει πολλούς και έκανε τους ειδικούς να ασχοληθούν εκτενώς με το φαινόμενο· ένα φαινόμενο που προκύπτει με τη συνέργεια πολλών παραγόντων και επηρεάζει τους ανθρώπους στο σύνολο της ζωής τους.

Τι μπορεί να είναι αυτό που δύναται και να καταστρέψει την αίσθηση που έχουμε για την προσπάθειά μας και το αποτέλεσμά της;

Πώς και ενώ έχουμε κοπιάσει για να παράγουμε ένα έργο καταλήγουμε να θεωρούμε πως δεν ήταν αρκετά καλό, άξιο λόγου, πως έχει πολλά ψεγάδια, πως δεν προσπαθήσαμε όσο θα έπρεπε…;

Πώς και δυσκολευόμαστε να αντλήσουμε ευχαρίστηση από όσα κάνουμε, ενώ έχουμε διαθέσει πολύ κόπο και ενέργεια και έχουμε αφοσιωθεί στην ολοκλήρωσή τους;

Και το όνομα αυτής… τελειομανία

Αυτή η κατάσταση φαίνεται να μην είναι για αρκετούς τόσο ασυνήθιστη. Κάποιοι επιστήμονες την ονομάζουν «τελειομανία» και, μάλιστα, ορισμένοι διακρίνουν τρεις τύπους της:

-την τελειομανία που είναι προσανατολισμένη στον εαυτό (self-oriented perfectionism), που αφορά τις απαιτήσεις που έχει κάποιος από τον εαυτό του,

-την τελειομανία που είναι προσανατολισμένη στους άλλους (other-oriented perfectionism), που αφορά τις απαιτήσεις που έχει κάποιος από τους άλλους γύρω του,

-και την τελειομανία που προκύπτει από τις κοινωνικές επιταγές (socially prescribed perfectionism), που αφορά την αίσθηση που έχει κάποιος για το πόσο πιεστικό είναι το περιβάλλον του και πόσες απαιτήσεις θεωρεί πως έχουν οι άλλοι από αυτόν.

Ανεξάρτητα, πάντως, από το «όνομα» που θα της δοθεί και η κατηγορία στην οποία θα υπαχθεί το σίγουρο είναι πως στην καθημερινότητα ταλαιπωρεί πολλούς και μπορεί υπό την επήρεια της ένας άνθρωπος να δυσκολεύεται πολύ.

Σε γενικές γραμμές, σχετίζεται με την τάση να θέτουμε πολύ υψηλά κριτήρια για το τι σημαίνει ένα έργο ικανοποιητικά ολοκληρωμένο και με την υπερβολικά κριτική διάθεση απέναντι στον εαυτό. Ο πήχης ανεβαίνει πολύ ψηλά και το άτομο αισθάνεται διαρκώς πίεση για να τα καταφέρει, ενώ στο τέλος έχει την αίσθηση πως, για άλλη μια φορά, πέρασε κάτω από τον πήχη, γεγονός που φέρνει απογοήτευση και ματαίωση. Φυσικά, στο γαϊτανάκι αυτό εμπλέκεται η κοινωνική σύγκριση, η ανάγκη αποδοχής και αναγνώρισης, οι μη ρεαλιστικές προσδοκίες κ.λπ. Προφανώς, ο φαύλος κύκλος που δημιουργείται είναι εύκολα αναγνωρίσιμος στο σημείο αυτό: αυτοκριτική και αυτό-αμφισβήτηση, αίσθηση ανικανότητας και ανικανοποίητου,  απογοήτευση, θλίψη, θυμός …

Αξιοσημείωτο δε πως οι άνθρωποι με την τάση αυτή δεν αντέχουν να κάνουν λάθη, καθώς αυτά τρομάζουν και βιώνονται ως ανεπανόρθωτο πλήγμα. Η αποτυχία βιώνεται ευρύτερα ως αποτυχία εαυτού κι όχι έργου. Τα συναισθήματα που συνοδεύουν αυτή την τάση είναι το άγχος, η πίεση, ο θυμός, η οργή, η απογοήτευση… ενώ δεν αργεί να κάνει την εμφάνισή του και ο εσωτερικός κριτής που αμφισβητεί και επικρίνει.

Στο σημείο αυτό πάντως είναι ουσιαστικό να επισημανθεί πως η τάση αυτή δεν είναι ταυτόσημη της προσπάθειας που κάνει κάποιος για να δώσει τον καλύτερό του εαυτό όταν αναλαμβάνει ένα έργο και της επιθυμίας του να το κάνει καλά. Στην περίπτωση αυτή, το άτομο βρίσκει νόημα σε αυτό που κάνει, τον γεμίζει, δείχνει δέσμευση και αφοσίωση, στοιχεία πολύ σημαντικά. Στην κατάσταση που καλείται «τελειομανία», όμως, το σημαντικό δεν είναι το έργο αλλά η ανάγκη και η προσδοκία να είναι τέλειο και η μόνιμη αίσθηση του ανικανοποίητου και του μη άψογου αποτελέσματος. Η προσπάθεια και η χαρά που αυτή μπορεί να φέρνει δεν συνυπολογίζεται. Δίνεται σημασία μόνο στο αποτέλεσμα.

Το φαινόμενο είναι πολυπαραγοντικό και σίγουρα μπορεί κανείς να το αναλύσει εστιάζοντας σε διάφορα σημεία. Συνδέεται με την ανάγκη του ατόμου για αποδοχή και αναγνώριση, μπορεί να λειτουργεί ως μια μορφή άμυνας κ.λπ. Αξίζει, όμως, να σταθεί κανείς σε κάποιους παράγοντες.

Ο ρόλος της κοινωνίας

Μάλλον η τάση να φαίνονται όλα τέλεια, αψεγάδιαστα, είναι μεταξύ άλλων και γνώρισμα της σύγχρονης εποχής. Οι εικόνες και τα πρότυπα που προβάλλονται συνηγορούν σε αυτή την άποψη. Άνθρωποι άκρως επιτυχημένοι, αψεγάδιαστοι, που τα καταφέρνουν εξαιρετικά με οτιδήποτε καταπιαστούν χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Σαν να μην δικαιολογείται η συνηθισμένη επίδοση, σαν να πρέπει όλοι να πετυχαίνουν το τέλειο, να είναι πάνω από το μέσο όρο. Έως και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πια δίνουν μια τέτοια εικόνα, όπου ο καθένας ποστάρει την καλύτερη εκδοχή του… Οι έρευνες, μάλιστα, επιβεβαιώνουν τα στοιχεία αυτά, καθώς σε ό,τι αφορά τους νέους φαίνεται να συνδέονται με την αύξηση διαταραχών που σχετίζονται με την εικόνα του σώματος και τη λήψη τροφής, ενώ η θλίψη και η έλλειψη ικανοποίησης φαίνεται να συνδέονται με την αύξηση της ενασχόλησης με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τη σχετική κοινωνική σύγκριση.

Μια μετα-ανάλυση ερευνών, μάλιστα, των Curran T. και Hill A., που έγινε πρόσφατα και προσπάθησε να εντοπίσει τη διαφορά της τάσης αυτής μεταξύ των νέων συγκριτικά με τις προηγούμενες γενιές διαπίστωσε πως οι κοινωνικο-πολιτικές και οικονομικές μεταβολές των σύγχρονων δυτικών κρατών (η έρευνα διεξήχθη στις ΗΠΑ, τον Καναδά και το Ηνωμένο Βασίλειο) οι αξίες που υπηρετούνται σήμερα οδηγούν στην αύξηση της τάσης για τελειομανία. Αυτές οι αξίες σχετίζονται με τον ατομισμό, τον υλικό ευδαιμονισμό, τον εγωκεντρισμό κ.λπ. Ο ανταγωνισμός έχει βρεθεί να είναι πολύ ψηλά στις χώρες αυτές, ενώ αντίστοιχα φαίνεται να έχει μειωθεί η ενσυναίσθηση.

Ο ρόλος της οικογένειας

Ενδεχομένως το στενό περιβάλλον, η οικογένεια να έχει συνεισφέρει. Οι γονείς πιθανά, χωρίς καν να το συνειδητοποιούν, πιέζουν υπέρμετρα τα παιδιά τους και θέτουν πολύ υψηλούς στόχους. Έτσι, τα παιδιά καταλήγουν να κυνηγούν τεράστια κριτήρια και νιώθουν συνεχώς ανεπαρκή. Φυσικά, αυτή η τάση εσωτερικεύεται και αναδημιουργείται σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Ίσως, μάλιστα, αυτοί οι ίδιοι γονείς να είχαν με τη σειρά τους εσωτερικεύσει τέτοια πρότυπα. Εξάλλου, η έρευνα συνηγορεί στην άποψη ότι ο τρόπος που λειτουργούν οι γονείς επηρεάζει άμεσα τη συγκεκριμένη τάση του παιδιού. Πόσω μάλλον σήμερα σε μια εποχή που οι γονείς βιώνουν μεγάλο άγχος για να βοηθήσουν τα παιδιά τους να ανταπεξέλθουν σε ένα ιδιαίτερα απαιτητικό και πιεστικό περιβάλλον. Φαίνεται πως πολλές φορές η επιτυχία των παιδιών τους γίνεται δική τους ευθύνη, μια ευθύνη που την εσωτερικεύουν και ορίζει τον τρόπο που ασκούν το γονεϊκό τους ρόλο. Έχει διαπιστωθεί, μάλιστα, πως αυτό σχετίζεται και με την αυξημένη ανάμειξη των γονιών με το διάβασμα των παιδιών τους και την υπέρμετρη χρονικά ενασχόλησή τους με τις σχολικές εργασίες σε σχέση με το να περνούν το χρόνο τους με τα παιδιά κάνοντας άλλες δραστηριότητες.

Επιπλέον, κάποιοι γονείς, ενδεχομένως ορμώμενοι από τη δικής τους ανασφάλεια, παρουσιάζουν στα παιδιά τους μόνο τις επιτυχίες τους. Δίνουν μια ψεύτικη εικόνα αποκρύπτοντας τις αποτυχίες τους και με τη στάση τους αυτή δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους να διδάξει στα παιδιά πώς να διαχειριστούν και να αξιοποιήσουν μια αποτυχία και τα λάθη τους.

Συνέπειες

Κάποιες από τις συνέπειες που προκύπτουν είναι οι εξής:

Αναβλητικότητα: Το άτομο αναβάλλει τη δουλειά/το έργο ή τα παρατάει εύκολα, κάτω από το βάρος της πίεσης.

Χρόνος: Καταλήγει κανείς να ασχολείται υπέρμετρα με ένα έργο σε σχέση με το χρόνο που απαιτείται. Μάλιστα, αυτό μπορεί να συμβεί καθώς στρέφεται σε επουσιώδη ζητήματα του έργου.

Επανάληψη του ίδιου έργου: Ενδέχεται κάποιος να γράψει και να ξαναγράψει την ίδια εργασία π.χ. πολλές φορές προσπαθώντας να την τελειοποιήσει (γεγονός που, προφανώς, ποτέ δεν καταφέρνει).

Μια πρόσφατη μετα-ανάλυση ερευνών που έγινε προσπαθώντας να διερευνήσει το κατά πόσο οι τελειομανείς κατάφερναν να αποδώσουν καλύτερα στη δουλειά τους, διαπίστωσε πως ενώ φαίνονται ιδιαίτερα κινητοποιημένοι και αφιερώνουν πολλές ώρες δουλειάς, ταλαιπωρούνται από υψηλό άγχος και δεν αποδίδουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, δεν είναι παραγωγικοί και καινοτόμοι ή δημιουργικοί (Swider B., Harari D. et al).

Συναισθήματα: άγχος, πίεση, απογοήτευση, θυμός, έλλειψη ικανοποίησης κ.λπ.

Προβλήματα υγείας: πίεση, καρδιαγγειακά νοσήματα κ.λπ.

Σχέσεις: Η απαίτηση να είμαστε οι ίδιοι ή οι άλλοι τέλειοι είναι μη ρεαλιστική. Ωστόσο, συμβαίνει να υπάρχει και οδηγεί σε έλλειψη ικανοποίησης και δυσλειτουργικές σχέσεις. Η αυστηρή κριτική, μάλιστα, απέναντι στον εαυτό αλλά και τους άλλους είναι κοινός τόπος και διαβρώνει τις σχέσεις.

Διαρκής αναζήτηση επιβεβαίωσης από τους άλλους και χαμηλή αυτοεκτίμηση: Αυτοί οι δύο παράγοντες μάλιστα φαίνεται πως σχετίζονται τόσο με τους παράγοντες που οδηγούν σε μια τέτοια τάση το άτομο όσο και σε αυτούς που προκύπτουν από την τάση του αυτή.

Αντιμετώπιση

Η αναγνώριση της δυσκολίας είναι το πρώτο βήμα που κάνει κανείς για να μπορέσει να αλλάξει. Η συνειδητοποίηση της συμπεριφοράς, των επιπτώσεων, του συναισθήματος είναι ένα βασικό στοιχείο. Η αλλαγή είναι σίγουρο ότι μπορεί να επιτευχθεί σε οποιαδήποτε ηλικία, αρκεί κάποιος να τη θελήσει, να την επιλέξει και να εργαστεί προς αυτή την κατεύθυνση. Χρειάζεται να έχει ρεαλιστικές προσδοκίες και να επιβεβαιώνει με τους άλλους γύρω του το ρεαλιστικό αυτών των προσδοκιών. Έχει ίσως σημασία να εντοπίσει σε ποια πλαίσια και σε ποιες σχέσεις του συμβαίνει και να προβληματιστεί για το πώς και αναδύεται εκεί. Να διερευνήσει τι νόημα έχει για τον ίδιο, καθώς και το αν και πώς εξυπηρετεί τη ζωή του αυτή τη στιγμή. Χρειάζεται να εντοπίσει και να δώσει φωνή σε όλες τις εσωτερικές του πλευρές. Να ανακαλύψει μέσα του τη φωνή της αυτό-συμπόνοιας που έχει και που δεν την ακούει ιδιαίτερα (ή και καθόλου). Με τον τρόπο αυτό θα απομακρυνθεί από τον αυστηρό εσωτερικό κριτή και θα βρει νόημα σε αυτά που κάνει. Θα ανακτήσει την ενέργειά του, την εμπιστοσύνη στον εαυτό του. 

Η Χαρά Σωτηροπούλου είναι ψυχοπαιδαγωγός με εκπαίδευση στη Συστημική Προσέγγιση και Ψυχοθεραπεία.

email: [email protected]

Facebook: @synergasiaomadesendinamosis

Βιβλιογραφικές αναφορές

Thomas Curran, Andrew P. Hill. (2019). Perfectionism is increasing over time: a meta-analysis of birth cohort differences from 1989 to 2016. American Psychological Association. vol.145, no 4, 410-429

Paul L. Hewitt, Gordon L. Flett. (1991). Perfectionism in the Self and Social Contexts: Conceptualization, Assessment and Association with Psychopathology. Journal of Personality and Social Psychology. vol. 60, no 3, 456-470

Dana Harari, Brian W. Swider, Laurens Bujord Steed, Amy P. Breidenthaal. (2018). Is perfect good? A meta-analysis of perfectionism in the workplace. Journal of Applied Psychology. vol. 103, no 10, 1121-1144