ΑΜ

Αλέξανδρος Μανωλόπουλος

Κωστής Πιερίδης: Η διαίρεση Αριστεράς – Δεξιάς παραμένει η σημαντικότερη στην Ελλάδα

Παίζει ρόλο κάποια άλλη διαίρεση της εκλογικής συμπεριφοράς που να σχετίζεται με διαφορετικού τύπου ιδεολογίες ή τη θρησκεία ή άλλες αξίες; Πόσο έχουν έρθει στις μέρες μας οι διαιρετικές τομές του παρελθόντος όπως ο εθνικός διχασμός, ο Εμφύλιος ή οι κοινωνικές διαιρέσεις στην περίοδο της Μεταπολίτευσης;

4818471

Με αφορμή το νέο του βιβλίο «Διαιρετικές τομές και εκλογική συμπεριφορά στη σύγχρονη Ελλάδα (2004 – 2018)» συζητάμε με τον Κωστή Πιερίδη γύρω από το πώς και το γιατί οι διαιρέσεις των τελευταίων ετών επηρέασαν το πολιτικό σκηνικό στη χώρα μας. Άραγε η διαίρεση Αριστεράς-Δεξιάς συνεχίζει να προσδιορίζει την εκλογική συμπεριφορά των Ελλήνων; Παίζει ρόλο κάποια άλλη διαίρεση της εκλογικής συμπεριφοράς που να σχετίζεται με διαφορετικού τύπου ιδεολογίες ή τη θρησκεία ή άλλες αξίες; Πόσο έχουν έρθει στις μέρες μας οι διαιρετικές τομές του παρελθόντος όπως ο εθνικός διχασμός, ο Εμφύλιος ή οι κοινωνικές διαιρέσεις στην περίοδο της Μεταπολίτευσης; Σε αυτά και άλλα ερωτήματα απαντάει στο βιβλίο του ο Κωστής Πιερίδης και στη συζήτηση που ακολουθεί μας δίνει κάποιες βασικές πτυχές της ανάλυσής του.

Τι είδους διαιρετικές τομές υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα; 

Λίγο πολύ αυτό προσπαθεί να απαντηθεί στο βιβλίο. Προσπαθώ να κρατήσω αποστάσεις από θέσφατα και μεγαλεπήβολες διακριβώσεις. Κυρίως γιατί στην Ελλάδα δεν έχουμε επάρκεια ποσοτικών δεδομένων για να απαντηθεί το ερώτημα σε ένα μεγάλο εύρος χρόνου, απαραίτητο όταν μιλάμε για τομές. Η χώρα μας έχει πολλές και σημαίνουσες ιδιαιτερότητες και δυστυχώς έχουν προκύψει παρερμηνείες σε σχέση με τις ελληνικές διαιρέσεις και τομές. Πρώτα απ’ όλα, πολλοί ερευνητές χρησιμοποιούν τον όρο διαιρετικές τομές χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τα κριτήρια και τις προδιαγραφές της θεωρίας. Επειδή δε, μας αρέσει και ίσως μας ταιριάζει κρίνοντας και από το πολιτικό μας σύστημα η λογική των διπόλων, τείνουμε πολλές φορές να περιγράφουμε κάθε σύγκρουση ως διαιρετική τομή και πολλές φορές τις περιγράφουμε με κριτήρια δημοσιογραφικά-συγκυριακά (Εκσυγχρονισμός – Αντιεκσυγχρονισμός ή Μνημόνιο – Αντιμνημόνιο). Στην Ελλάδα, έχουμε περισσότερο διαιρέσεις παρά διαιρετικές τομές. Η πλέον ξεκάθαρη περίπτωση είναι η ιδεολογική διαίρεση Αριστεράς – Δεξιάς, ακριβώς γιατί λαμβάνει χώρα χωρίς την ύπαρξης ριζικής εκβιομηχάνισης και επομένως προλεταριάτου. Αυτή όμως η διαίρεση παραμένει η σημαίνουσα και φαίνεται να ενσωματώνει όλες τις υπόλοιπες, ειδικά τις αξιακές και πολιτισμικές διαιρέσεις. Όταν λέω ενσωματώνει δεν υποστηρίζω μια γραμμική ευθυγράμμιση με τους πόλους της ιδεολογικής σύγκρουσης, αλλά μια αδυναμία των άλλων διαιρέσεων να λειτουργήσουν αυτόνομα και χωρίς την ιδεολογική φόρτιση. Έτσι, για το διάστημα 2004-2018 ενώ διαπιστώνω ότι η σύγκρουση Αριστεράς – Δεξιάς παραμένει η σημαντικότερη ως προς την εκλογική συμπεριφορά, μια κρυφή διαίρεση θρησκευτικότητας φαίνεται να προσδιορίζει περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο την ιδεολογία των Ελλήνων. Προκύπτει ένα πολύ ενδιαφέρον τρίγωνο: η θρησκευτικότητα προσδιορίζει την ιδεολογία και η ιδεολογία την ψήφο. Ενώ, λοιπόν, από το 2008 και μετά διαπιστώνεται μια ιδεολογική ριζοσπαστικοποίηση και μετέπειτα μια σταθεροποίηση στις κεντρώες θέσεις, σημειώνεται μια παράλληλη αύξηση των δεικτών θρησκευτικότητας που ενδεχομένως ως διάθλαση να ερμηνεύει ακόμα και την εκλογική νίκη της Νέας Δημοκρατίας το 2019. 

Αν και η θεωρία των διαιρετικών τομών πρωτοδιατυπώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 συνεχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο ως προς την ερμηνεία της εκλογικής συμπεριφοράς;

Από το πρώιμα ερευνητικά πονήματα για τη μελέτη της ψήφου στις αρχές του 20ου αιώνα οι ερευνητές κάνουν λόγο για ένα σύνθετο και πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Δεν υπάρχει μια θεωρία, μια προσέγγιση ή ένα μοντέλο που να μπορεί να επεξηγεί επαρκώς την εκλογική συμπεριφορά, ανεξαρτήτως του πότε αυτό προέκυψε χρονικά. Επομένως, δεν έχει τόσο η σημασία του πότε αναδύθηκε μια θεωρία μελέτης του εκλογικού φαινομένου, των κινήτρων της εκλογικής συμμετοχής και κυρίως των πολιτικών και κομματικών επιλογών, όσο το αν «ταιριάζει» -θεωρητικά, ιστορικά, ερευνητικά- στις συνθήκες που εμείς θέλουμε να τη χρησιμοποιήσουμε. Με τη θεωρία των διαιρετικών τομών του 1967, όπως αυτή διατυπώθηκε από τους Lispet και Rokkan προκύπτει μια πολύ σημαντική τομή και για την ίδια την πολιτική επιστήμη και τον τομέα της εκλογικής ανάλυσης. Ενώ στην 20ετία 1940-1960 με την άνθηση των δημοσκοπήσεων -ιδίως στις ΗΠΑ- έχουμε μια τάση ανάπτυξης μοντέλων πρόβλεψης μιας επερχόμενης κάλπης, οι διαιρετικές τομές έρχονται να μας μιλήσουν για την ανάγκη μιας ιστορικής, κοινωνικής και πολιτικής μελέτης των δομικών συγκρούσεων μιας κοινωνίας και έτσι αποτελούν μια προσέγγιση ερμηνευτική. Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε τη μεγάλη διαφορά της ερμηνείας από την πρόβλεψη. Όχι μόνο γιατί η ερμηνεία ακολουθεί τις εθνικές εκλογές και αναλύει το αποτέλεσμα, αλλά κυρίως γιατί η πρόβλεψη του νικητή προσελκύει πολύ περισσότερο το ενδιαφέρον των εμπλεκόμενων πολιτικών δυνάμεων, των ψηφοφόρων και των μέσων ενημέρωσης. Τι συμβαίνει όμως όταν έχουμε κομματικά συστήματα που επιδεικνύουν αξιοσημείωτη σταθερότητα -όπως λένε οι Lipset και Rokkan μοιάζουν «παγωμένα»- και εμείς κατορθώσουμε να κατανοήσουμε τους όρους τις κοινωνικής και πολιτικής ευθυγράμμισης των ψηφοφόρων μέσα από το πλέγμα των κοινωνικών διαιρετικών τομών; Λίγο πολύ σημαίνει ότι λύσαμε το μεγάλο μας πρόβλημα και μετατρέψαμε ένα ερμηνευτικό-επεξηγηματικό μοντέλο σε προβλεπτικό. Είναι αυτό που έλεγε ο Κομφούκιος «μελέτησε το παρελθόν, αν θες να ορίσεις το μέλλον».

Τι είναι οι παραδοσιακές διαιρετικές τομές και γιατί έχει τόσο μεγάλη σημασία να τις ορίσουμε;

Ο όρος ‘παραδοσιακές’ είναι επίκτητος, από μετέπειτα ερευνητές. Οι Lipset και Rokkan αρθρογραφώντας το 1967 στο περίφημο κεφάλαιο «Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments, Cross – National Perspectives» εκτιμούν ότι τα κομματικά συστήματα δεκαέξι χωρών που χαρακτηρίζουν ως σύγχρονες ‘δυτικές’ -όχι με γεωγραφικά κριτήρια- δημοκρατίες έχουν παγιωθεί από την αλληλεπίδραση τεσσάρων διαιρετικών τομών: 1) ταξική τομή (εργάτες – εργοδότες), 2) θρησκευτική τομή (με όρους σύγκρουσης την εκκοσμίκευση, δηλαδή τη ρήξη κράτους-εκκλησίας), 3) πολιτισμική τομή (με όρους σύγκρουσης του Κέντρου του νεόδμητου πολιτικού συστήματος και μιας υποτελούς Περιφέρειας) και 4) αγροτική τομή (περιγράφει τη σύγκρουση Πόλης – Υπαίθρου). Οι δύο διαιρετικές τομές -θρησκευτική και Κέντρο-Περιφέρεια- προέκυψαν από τις εθνικές επαναστάσεις σύστασης των σύγχρονων εθνών κρατών και οι άλλες δύο από τη βιομηχανική επανάσταση και τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Δεν είναι  απαραίτητο ότι σε κάθε χώρα και οι τέσσερις αυτές διαιρετικές τομές κάνουν την εμφάνισή τους, ούτε ότι σε κάθε χώρα οι όροι και οι συνθήκες ανάδυσης της κάθε τομής είναι κοινοί. Κατά κανόνα η «κοινή» σε όλες τις χώρες τομή είναι η ταξική, με την ξεκάθαρη σύγκρουση εργατών – εργοδοτών. Αυτή η τομή κάνει τις χώρες να μοιάζουν μεταξύ τους. Αντίθετα, οι υπόλοιπες τομές σημειώνουν τις ιδιαιτερότητες και τις διαφορές. Για παράδειγμα η τομή Κέντρο – Περιφέρεια αποκτά άλλες διαστάσεις στην ιβηρική χερσόνησο, με τα αποσχιστικά κινήματα Βάσκων και Καταλανών από το καστεγιάνικο κέντρο της Μαδρίτης. Αντίστοιχα, η αγροτική τομή στη Σκανδιναβία με την ανάδυση σημαντικών εκλογικά αγροτικών κομμάτων διαφέρει πολύ από άλλες περιπτώσεις πολύ σιωπηλής και χαμηλής έντασης σύγκρουσης μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Τέλος, αν ο ορισμός των παραδοσιακών τομών είναι εύκολος οφείλουμε να είμαστε συνεπείς και ως προς την παρακολούθηση του περιεχομένου των διαιρέσεων στον χρόνο. Τυπικό παράδειγμα αυτού είναι οι αλλαγές στη θρησκευτική διαιρετική τομή. Στην πρώιμη εννοιολόγησή της μιλάμε για μια διαμάχη προνομίων ανάμεσα στην Εκκλησία (την Καθολική συνήθως) και το Κράτος αναφορικά με το ποιος αποφασίζει και διαχειρίζεται θέματα όπως η παιδεία και η εκπαίδευση, οι σχέσεις ηθικών θρησκευτικών προσταγών και νόμων του κράτους. Με τα χρόνια όμως το περιεχόμενο ανασυνθέτεται. Βλέπουμε τη σύγκρουση να αφορά εθιμικές θρησκευτικές πρακτικές (ισλαμική μαντίλα, εορτασμοί και αργίες), αξιακές αναζητήσεις που συνδέονται με την ίδια τη θρησκευτικότητα και την πίστη (π.χ. κινήματα κατά των αμβλώσεων). 

Αυτό αφορά στην ανάδυση του μεταϋλισμού και τις αξιακές διαιρέσεις;

Όχι μόνο αυτό, όχι μόνο η νέα διάσταση μιας θρησκευτική τομής. Κάπου στα 1970s -σε συνθήκες αποσταθεροποίησης των κομματικών συστημάτων- οι ερευνητές έκαναν λόγο για κοινωνικές αλλαγές που προκάλεσαν μια αποευθυγράμμιση στις πολιτικές προτιμήσεις και την ανάδυση νέων αξιακών μεταϋλιστικών διαιρέσεων (νέα κοινωνικά κινήματα, φεμινισμός, περιβάλλον, σεξουαλική απελευθέρωση). Ο μεταϋλισμός αφορά ακόμη περισσότερο ‘δυτικές’ ανεπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες που βιώνουν το μετασχηματισμό της εργατικής τάξης σε μεσαία και επομένως στη μετανεωτερική φάση ξεπερνούν τις υλιστικές αναζητήσεις. Είναι όμως ένα σενάριο που σε πολύ λίγες κοινωνίες επιβεβαιώνεται με επάρκεια, καθώς οι παλιές κομματικές οικογένειες φαίνεται να διατηρούν την εκλογική τους δυναμική. Μάλλον, ο μεταϋλισμός έρχεται να επανευθυγραμμίσει τις παραδοσιακές τομές, να ενσωματωθεί στο περιεχόμενό τους, φυσικά ορισμένες φορές προκαλώντας κοινωνικές και εκλογικές ανατροπές, χωρίς όμως μια εικόνα ολικής ανατροπής.

* Ο Κωστής Πιερίδης είναι μεταπτυχιακός απόφοιτος του London School of Economics και κάτοχος διδακτορικού τίτλου σπουδών από το τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Παντείου Πανεπιστήμιου. Το 2019 δίδαξε στο τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και από το 2020 διδάσκει στο τμήμα Πολιτική Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης. 

Κολωνός: Σήμερα η απόφαση του δικαστηρίου για τον Μίχο, τον «Μιχάλη» και τη μητέρα της 12χρονης

michos ilias 1

Κολωνός: Σήμερα η απόφαση του δικαστηρίου για τον Μίχο, τον «Μιχάλη» και τη μητέρα της 12χρονης

Οι δικαστές καλούνται να αποφανθούν για την ενοχή ή μη 26 κατηγορουμένων - Συγκεντρώσεις υποστήριξης…