Κλιματική αλλαγή και ασφάλεια

Στόχος του άρθρου αποτελεί η διερεύνηση του προβλήματος της Κλιματικής Αλλαγής όσων αφορά τις επιπτώσεις της στην εθνική και παγκόσμια ασφάλεια. Γίνεται αναφορά των απειλών που εγκυμονεί η κλιματική αλλαγή στην παγκόσμια ειρήνη και σταθερότητα, καθώς και των περιοχών του πλανήτη που αναμένεται να πληγούν περισσότερο από αυτή.

Σημαντικές οι διαστάσεις του ζητήματος της κλιματικής αλλαγής

Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής το οποίο απειλεί να πλήξει την ευημερία των πολιτών όλων των χωρών έχει λάβει σημαντικές διαστάσεις τις τελευταίες δεκαετίες. Η κλιματική αλλαγή ή αλλιώς υπερθέρμανση του πλανήτη (global warming) αναφέρεται στο φαινόμενο της αύξησης της θερμοκρασίας της γης τα τελευταία 200 χρόνια. Η κλιματική αλλαγή δεν αναφέρεται μόνο στη μεταβολή της θερμοκρασίας αλλά και σε καιρικά φαινόμενα όπως βροχές, χιόνια, άνεμοι, μεταβολή της στάθμης των ωκεανών κ.λπ. H κλιματική αλλαγή μπορεί να αναλυθεί σε δύο συνιστώσες, η πρώτη είναι ανθρωπογενής, δηλαδή οφείλεται στον ανθρώπινο παράγοντα και η δεύτερη αναφέρεται σε φυσικούς παράγοντες που σε αυτήν την περίπτωση η τρέχουσα κλιματική αλλαγή λαμβάνει χώρα σε ένα πλαίσιο  μεταβλητότητας του κλίματος της Γης, όπου οι ψυχρές περίοδοι (π.χ. η εποχή των παγετώνων) εναλλάσσονται με τις θερμές περιόδους και το αντίστροφο. Aπό την δεκαετία του 1990 είχαν θεσπιστεί πληθώρα διατάξεων που αφορούσαν στην επιβάρυνση του περιβάλλοντος και τις εκπομπές αερίων από διάφορους βιομηχανικούς κλάδους.

Το συνέδριο του Ρίο το 1992, το πρωτόκολλο του Κιότο το 1997 και η Συνθήκη του Παρισίου το 2015, έθεσαν τις βάσεις για να δημιουργηθεί έναν ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο το οποίο θα αποτρέπει τους εκάστοτε κλάδους από το να επιβαρύνουν το φυσικό περιβάλλον και την ατμόσφαιρα. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ εγκύπτει στην κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της στη διεθνή ασφάλεια. Σημαντικές είναι οι επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής στην εθνική και παγκόσμια ασφάλεια, οι οποίες είναι ποικίλες και εντοπίζονται τόσο σε εθνικό όσο και παγκόσμιο πλαίσιο. Ιδιαζόντως σχετικά με την ειρήνη και σταθερότητα στις περιοχές που θα πληγούν περισσότερο από αυτή, ειδικά εάν αναλογιστούμε τις περιπτώσεις κρατών που καλούνται να αντιμετωπίσουν την πρόκληση της διασυνοριακής διαχείρισης υδάτινων πόρων.

Κλιματική αλλαγή: παράγοντας συνεργασίας ή ρήξης μεταξύ των κρατών;

Η απουσία αποφασιστικής δράσης επιβραδύνει την προσαρμογή των κρατών για τα επόμενα χρόνια, με αποτέλεσμα ρίξεις και την αύξηση της βίας, θέτοντας σε κίνδυνο την παγκόσμια ειρήνη, ασφάλεια και σταθερότητα. Η Κλιματική Αλλαγή θα μπορούσε να λειτουργήσει ως παράγοντας συνεργασίας στην διεθνή κοινότητα αν αναγνώριζε τον κίνδυνο για την παγκόσμια ειρήνη από την κλιματική αλλαγή υιοθετώντας μια συντονισμένη πολιτική και λαμβάνοντας μέτρα για την αποφυγή της. Σε αντίθετη περίπτωση μεγαλώνει το χάσμα μεταξύ των κρατών και αυξάνονται οι εντάσεις όσων αφορά στη διανομή των πόρων, κυρίως υδάτινων και των χερσαίων, τα θέματα μετανάστευσης αλλά και τις αποζημιώσεις μεταξύ των υπεύθυνων κρατών για την κλιματική αλλαγή και αυτών που πλήττονται από τις συνέπειες αυτής.

Κρίνεται λοιπόν απαραίτητη η άμεση εφαρμογή μιας παγκόσμιας πολιτικής για το κλίμα και η πιστή τήρηση των μέτρων της. Οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου αυξάνονται κατά 5 %, όπως ορίζει το Πρωτόκολλο του Κιότο, η αύξηση της θερμοκρασίας ξεπερνάει τους 2 o C, όπως ορίζει η Συμφωνία του Παρισιού, παράλληλα με μια αλλαγή στα κέντρα ισχύος της πολιτικής τάξης. Παρατηρείται η άνοδος της Κίνας και της Ινδίας, καθώς και η ταυτόχρονη απώλεια ισχύος της Αμερικής.

Αναταραχές στο διεθνές σύστημα προβλέπονται και η πολιτική για το κλίμα συναντά σημαντικά εμπόδια ως προς την εφαρμογή της. Είναι σαφές ότι πολλά ζητήματα που σχετίζονται με τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής στη διεθνή ασφάλεια είναι αλληλένδετα και απαιτούν ολοκληρωμένες πολιτικές απαντήσεις. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να κρατήσει την ισορροπία, λαμβάνοντας ηγετικό ρόλο, να πείσει την Αμερική αλλά και τις ασιατικές δυνάμεις για την σπουδαιότητα των συλλογικών μέτρων που πρέπει να εφαρμοστούν άμεσα. (Στόχοι 20-20-20: Η πρώτη δέσμη μέτρων της ΕΕ για το κλίμα και την ενέργεια έθετε τρεις βασικούς στόχους για το 2020: μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 20%, αύξηση του μεριδίου των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο 20%, βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης κατά 20%).

Η επιδείνωση της ξηρασίας, της έλλειψης νερού και της υποβάθμισης του εδάφους, η άνοδος του επιπέδου της θάλασσας και οι καταστροφές από τις πλημμύρες και τις καταιγίδες, το λιώσιμο των πάγων και η καταστροφή του τροπικού δάσους του Αμαζονίου ή η απώλεια του ασιατικού θερινού μουσώνα με τις συνέπειες στις γύρω περιοχές, αυξάνουν τις διαμάχες γύρω από την χρήση της γης και συντείνουν στην μετανάστευση εξαιτίας της αλλαγής του κλίματος. Η παγκόσμια άνοδος της θερμοκρασίας, θέτει σε κίνδυνο τις ζωές πολλών ανθρώπων, ιδίως στις αναπτυσσόμενες περιοχές. Πόλεμοι δεν θα ξεσπάσουν με αφορμή το κλίμα, αλλά οι συγκρούσεις μεταξύ των κρατών πυροδοτούνται και ο χειρισμός τους είναι δύσκολος.

Με αποτέλεσμα να αυξάνεται η βία, υποκινούμενη από την φτώχεια, λόγω έλλειψης πόρων, και να απειλείται η ανθρώπινη ασφάλεια. Στα αδύναμα και ευάλωτα κράτη με χαλαρούς θεσμούς και συστήματα διακυβέρνησης, η ήδη εύθραυστη σταθερότητα βρίσκεται σε αυξημένο κίνδυνο, καθώς αδυνατούν να προσαρμοστούν στα έντονα καιρικά φαινόμενα. Όσο μεγαλύτερη είναι η άνοδος της θερμοκρασίας, τόσο μεγαλύτερο και το αντίκτυπο στην ασφάλεια.

Πιθανά σενάρια από την αποτυχία για μετριασμό και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή

1.Η αύξηση των αδύναμων και ευάλωτων κρατών, διότι διαθέτουν ανεπαρκείς θεσμούς και επικεντρώνονται σε μονοπωλιακές αγορές, οι οποίοι πλήττονται έτι περισσότερο από την επίδραση της κλιματικής αλλαγής.

2. Κίνδυνοι για την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη, που προκαλούνται λόγω της διαφοροποίησης των διαδικασιών παραγωγής, που ίσως κριθούν ανεπαρκείς σε πληγείσες από ακραία φαινόμενα περιφέρειες.

3. Κίνδυνοι εμφάνισης διεθνών συγκρούσεων για την κατανομή των πόρων καθώς οι αναπτυγμένες χώρες είναι κυρίως υπαίτιες για την κλιματική αλλαγή και πλήττεται περισσότερο ο Νότος. Επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση των αναπτυγμένων δυνάμεων του αναπτυσσόμενου Νότου, όπως είναι η Κίνα και η Ινδία. Οπότε οι διαμάχες για την κατανομή των πόρων γίνονται τόσο εντονότερες διχάζοντας όχι μόνο τα βιομηχανικά και αναπτυσσόμενα κράτη, αλλά και τα νέο-εκβιομηχανιζόμενα και τα φτωχότερα αναπτυσσόμενα κράτη.

4. Η αύξηση της μετανάστευσης, «περιβαλλοντικοί πρόσφυγες», σε συνδυασμό με την αποτυχία διαχείρισης των καταστροφών από τα έντονα καιρικά φαινόμενα μπορεί να πυροδοτήσουν συγκρούσεις, αδύνατο να αντιμετωπιστούν χωρίς την στήριξη του στρατού και της αστυνομίας.

Η έλλειψη σταθερότητας, τα αποτυχημένα κράτη, οι διάχυτες δομές βίας και ο κίνδυνος για την ασφάλεια στα κράτη που είναι πολιτικά και κοινωνικά ευάλωτα, αποτελεί πρόκληση για την κλασική πολιτική ασφαλείας.

Οι κοινωνικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής δεν είναι ίδιες στον κόσμο αλλά διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή, χωρίς να σημαίνει πως οικονομικά εύρωστες χώρες δεν αντιμετωπίζουν προκλήσεις, όπως οι αναταραχές που εκδηλώνονται λόγω των πολιτικών για το κλίμα ή η έλλειψη επιδοτήσεων και οικονομικών κινήτρων για ιδιώτες, που τα βαθύτερα αίτιά τους εντοπίζονται στις κοινωνικές ανισότητες εντός των κρατών αυτών (π.χ. Κίτρινα Γιλέκα στη Γαλλία και η απόφαση να παύσουν οι επιδοτήσεις υβριδικών αυτοκινήτων στη Βρετανία).

Οι περιοχές που πλήττονται περισσότερο είναι η Βόρεια Αφρική, η Ζώνη Sahel , η Νότια Αφρική, η Κεντρική Ασία, η Ινδία, το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές, η Κίνα, η Καραϊβική και Κόλπος του Μεξικού, οι Άνδεις και περιοχή του Αμαζονίου. Χαρακτηριστικό των παραπάνω περιοχών είναι τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τα οποία λόγω της κλιματικής αλλαγής θα αυξηθούν, η γεωγραφική τους θέση, η μορφολογία τους και το κλίμα τους που τα καθιστούν ακόμη πιο εκτεθειμένα στις συνέπειες της Κλιματικής Αλλαγής και τέλος η πολιτικοοικονομική τους αστάθεια – τρωτότητα. Επομένως η κλιματική αλλαγή θα αποδυναμώσει περισσότερο την οικονομία αυτών των χωρών, που ήδη ανήκουν στις φτωχότερες του κόσμου, θα επιδεινώσει τις συνθήκες ασφάλειας και οι ικανότητες της κυβέρνησης θα υπονομευτούν από και τις περιβαλλοντικές κρίσεις

Ζωτικής σημασίας πρόβλημα ο αντίκτυπος της αλλαγής του κλίματος στη διεθνή ασφάλεια

Σημαντικός είναι ο ηγετικός ρόλος της ΕΕ στις διεθνείς διαπραγματεύσεις για την αλλαγή του κλίματος και πρέπει να συνεχιστεί. Η ΕΕ συμμετέχει ενεργά τόσο στις διεθνείς διαπραγματεύσεις, ιδίως υποστηρίζοντας τον στόχο των 2 °C όσο και στις αποφάσεις που λαμβάνει σε μεγάλο εύρος για τις εγχώριες πολιτικές για το κλίμα και την ενέργεια. Ωστόσο, η ΕΕ δεν μπορεί να δράσει μόνη της. Σε ένα μεταβαλλόμενο διεθνές πολιτικό τοπίο, θα πρέπει επίσης να δεσμευτούν τα ανεπτυγμένα κράτη και αναδυόμενες οικονομίες για μια φιλόδοξη παγκόσμια συμφωνία για το κλίμα στο πλαίσιο του ΟΗΕ. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στις ΗΠΑ, την Κίνα και την Ινδία και ποιες είναι οι συνέπειες για τις μακροπρόθεσμες σχέσεις της ΕΕ με τη Ρωσία. Οι παρακάτω συστάσεις θα πρέπει να συμπληρωθούν με περαιτέρω μελέτες και να παρακολουθούνται από συνεκτικά σχέδια δράσης της ΕΕ, με στόχο την αντιμετώπιση των διαφόρων διαστάσεων των απαντήσεων που απαιτούνται για την αντιμετώπιση του αντίκτυπου της κλιματικής αλλαγής στη διεθνή ασφάλεια με συνολικό και αποτελεσματικό τρόπο.

H πολιτική για το κλίμα πρέπει να γίνει επομένως προληπτική πολιτική ασφαλείας. Εάν η πολιτική για το κλίμα καταφέρει να μειώσει την θερμοκρασία κατά 2°C, η απειλή για την παγκόσμια ασφάλεια πιθανό να αποτραπεί. Στην περίπτωση αποτυχίας των προσπαθειών «μετριασμού» και «προσαρμογής» στην κλιματική αλλαγή, οι κίνδυνοι που σχετίζονται με την ασφάλεια θα αρχίσουν να εκδηλώνονται σε διάφορες περιοχές του κόσμου περίπου από το 2025- 2040

Η Κλιματική Αλλαγή είναι ένα από τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα που απασχολεί σήμερα την παγκόσμια κοινότητα. Εξαιρετικά σύνθετο, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου και προειδοποιεί ότι μπορεί να οδηγήσει σε διαμάχες και συγκρούσεις ταράζοντας την εθνική και παγκόσμια ασφάλεια.

* Η Χάιδα Βασιλική είναι Αρχικελευστής Λ.Σ