Κι όμως οι εφημερίδες έχουν μέλλον 

Καθώς έχουμε εισέλθει στην ψηφιακή εποχή, οι εφημερίδες, χαρακτηριστικά προϊόντα της βιομηχανικής κοινωνίας και του εγγράμματου πολιτιστικού περιβάλλοντος, φθίνουν τόσο σε αναγνώστες όσο και σε διαφημιστικά έσοδα. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο στη χώρα μας όσο και στο εξωτερικό νέες εκδοτικές προσπάθειες αποτυγχάνουν και πολλές «εν ζωή» εφημερίδες μετά δυσκολίας συντηρούν την έκδοσή τους.

Ολα αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά κι έχουν αναλυθεί αρκετές φορές. Το βασικό ερώτημα που παραμένει αναπάντητο είναι κατά πόσο οι εφημερίδες ως «προϊόν» και οι εργαζόμενοί τους στην εποχή των νέων τεχνολογιών της επικοινωνίας έχουν ημερομηνία λήξης. O ΜακΛούαν πίστευε ότι η άνοδος των ηλεκτρονικών μέσων θα σηματοδοτούσε μια νέα φάση στην ανθρώπινη ιστορία και στα μέσα που χρησιμοποιεί, προφητεύοντας τον θάνατο των εφημερίδων.

Ομως η χρήση ενός νέου Μέσου δεν έχει ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη των παλαιότερων. Αντίθετα, τα παλαιά Μέσα αναπροσαρμόζονται στις νέες συνθήκες και συχνά «αποικίζουν» τα νέα Μέσα.

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ

Γεγονός είναι ότι ο Τύπος έχει χάσει το μονοπώλιο στη σφαίρα της ενημέρωσης. Ωστόσο, δεν το έχασε χθες. Ο Τύπος αναγκάστηκε να μοιραστεί τις λειτουργίες του με τη ραδιοφωνία από τη δεκαετία του ’30 και με την τηλεόραση από τη δεκαετία του ’50 και έπειτα. Ωστόσο οι άνθρωποι του Τύπου τόσα χρόνια μετά δεν φαίνονται έτοιμοι να αντιμετωπίσουν την ψηφιακή επικοινωνία περισσότερο από όσο –όπως είχε επισημάνει παλαιότερα ο ΜακΛούαν– ήταν έτοιμοι οι ιθαγενείς κατώτερων πολιτισμών να αντιμετωπίσουν την έλευση της γραφής και της ανάγνωσης. Αραγε η μείωση της αναγνωσιμότητας και των πωλήσεων των εφημερίδων οφείλεται αποκλειστικά στο αδιάφορο κοινό, όπως συνήθως κατηγορείται, όταν ο γαλαξίας του Γουτεμβέργιου έχει παραχωρήσει τη θέση του στον γαλαξία του διαδικτύου;

Κι αν εξαφανιστούν, τι θα τις αντικαταστήσει; Ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ πριν από περίπου 150 χρόνια σημείωνε: «Αν δεν υπήρχαν οι εφημερίδες δεν θα υπήρχε η κοινωνική αλληλόδραση. Οι εφημερίδες φέρνουν τον κόσμο μαζί κι είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής». Οταν ο Τοκβίλ έγραφε αυτές τις γραμμές δεν υπήρχαν ούτε τηλεόραση ούτε ηλεκτρονικοί υπολογιστές ούτε βεβαίως ενημερωτικές ιστοσελίδες. Μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι ο Τύπος στις μέρες μας δεν αποτελεί σημαντικό μέσο της βασικής ενημέρωσης, άρα θεμελιώδη κοινωνικό παράγοντα, και ότι έχει ξεπεραστεί τελικά; Κάτι τέτοιο δεν είναι μόνο απόλυτο, αλλά ίσως και ανακριβές. Πράγματι, από την εποχή της εμφάνισής του ο Τύπος επιβίωσε μόνο χάρη στη συνεχή προσπάθεια αναπροσαρμογής των δομών και των μορφών του στις τεχνολογικές προόδους και στη διακύμανση των τάσεων και των αναγκών του αναγνωστικού κοινού.

Ο ρόλος των εφημερίδων στο μέλλον θα αλλάξει άρδην. Οι εφημερίδες θα πάψουν να αποτελούν πηγές κάλυψης της επικαιρότητας και θα μετασχηματιστούν σε κέντρα επεξεργασίας, ανάλυσης και συσχέτισης της ενημέρωσης. Πέρα από τις παραδοσιακές λειτουργίες (ενημέρωση, ψυχαγωγία, επιμόρφωση), οι εφημερίδες του μέλλοντος θα μετατραπούν σε τράπεζες δεδομένων, αναντικατάστατες πηγές πληροφόρησης, απαραίτητες για τους σύγχρονους αναγνώστες που βομβαρδίζονται από πλήθος ενημερωτικών εκροών και παράλληλα έχουν ελάχιστο χρόνο στη διάθεσή τους.

Οι εφημερίδες του μέλλοντος θα διερευνούν εκ μέρους των αναγνωστών και θα ταξινομούν τη συνεχή ροή των δεδομένων. Ο στόχος της εφημερίδας του μέλλοντος είναι να αποτελεί απαραίτητο εργαλείο από όπου θα ξεκινά κάποιος για θέματα που τον ενδιαφέρουν και τον απασχολούν. Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα οι πολίτες έχουν ανάγκη από προσανατολισμό στον λαβύρινθο της επικαιρότητας. Γι’ αυτό και οι εφημερίδες πρέπει να επαναπροσδιορίσουν τον ορισμό της είδησης και να εμφανίζουν πολυμέρεια όσον αφορά τις πηγές που χρησιμοποιούν και τα θέματα που καλύπτουν.

Τούτο σημαίνει ότι η ειδησεογραφία της εφημερίδας θα πρέπει να προσανατολιστεί σε θεματολογίες που αφορούν τον τρόπο και τις συνήθειες ζωής· λιγότερο σε κάλυψη των υπουργείων και περισσότερο σε ανάλυση των τάσεων και των νέων κοινωνικών μορφωμάτων, λιγότερη εμπιστοσύνη στους επίσημους αξιωματούχους και διαφορετικότητα στις πηγές.

Ο ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΜΕΣΑ

Λόγω της πολυμορφίας και της ταχύτητας της ενημέρωσης οι εφημερίδες πρέπει να αναφέρονται συνοπτικά στην καθημερινή ειδησεογραφία και να προσανατολίζουν τον αναγνώστη στο πού αλλού είναι διαθέσιμα περισσότερα στοιχεία για ένα θέμα. Οι εφημερίδες δεν μπορούν πια να θεωρούν τον εαυτό τους ολοκληρωμένες «πλατφόρμες» ενημέρωσης. Παράλληλα θα πρέπει να αναζητήσουν τρόπους ώστε να αποτελούν χρηστικό και αξιόπιστο ευρετήριο όσον αφορά την καθημερινή ενημέρωση και πληροφόρηση των αναγνωστών.

Κάποτε οι εφημερίδες θεωρούσαν ότι δημοσιεύοντας το πρόγραμμα της τηλεόρασης ή των κινηματογράφων παρείχαν ένα πλεονέκτημα σε ανταγωνιστικά Μέσα. Τελικά, γρήγορα αντιλήφθηκαν ότι με το να παρέχουν τέτοιου είδους πληροφόρηση αύξαναν την κυκλοφορία τους. Στις μέρες μας οι εφημερίδες μπορούν να κάνουν κάτι παρόμοιο: να αποτελέσουν τον καλύτερο διαθέσιμο οδηγό όσον αφορά τα προσφερόμενα προϊόντα των ανταγωνιστικών τους Μέσων.

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΕ ΕΝΑ ΤΟΠΙΟ ΣΥΓΧΥΣΗΣ

Ζούμε σε μια σύνθετη εποχή και αν μη τι άλλο επικρατεί σύγχυση. Ετσι, οι εφημερίδες καλούνται να παρέχουν περισσότερη ανάλυση των τεκταινομένων. Ο σύγχρονος δημοσιογράφος θα πρέπει να αποτελεί τον ειδικό της ενημέρωσης, όπως οι τραπεζίτες βασίζονται σε ειδικούς οικονομικούς αναλυτές. Βέβαια θα ήταν ανόητο αν κάθε άρθρο μιας εφημερίδας μετατρεπόταν σ’ ένα είδος προσωπικού δοκιμίου.

Ωστόσο στην ψηφιακή εποχή ο αναγνώστης έχει ανάγκη από ταξινόμηση της πληροφόρησης και της σημασίας της. Βέβαια κάτι τέτοιο προτρέπει σε αναζήτηση δημοσιογράφων με ευρύτερη μόρφωση αλλά και με εξειδίκευση στους τομείς που καλύπτουν. Ομως το συγκριτικό πλεονέκτημα των εφημερίδων του μέλλοντος θα είναι η διεξοδική ανάλυση και η προοπτική των θεμάτων που παρουσιάζουν.

Πιστεύουμε ακράδαντα ότι η έντυπη δημοσιογραφία του κοντινού μέλλοντος θα είναι περισσότερο ερμηνευτική και ερευνητική δημοσιογραφία και λιγότερο απλή παροχή ειδήσεων και σχολίων. Τα σχόλια άλλωστε τα κάνουν όλοι, την ουσιαστική ανάλυση ελάχιστοι. 

* Ο Στέλιος Παπαθανασόπουλος είναι καθηγητής στο τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

** Περιοδικό Hot Doc #196, Ανιχνεύοντας τη νέα δεκαετία, 12/1/2020