Το κερδισμένο στοίχημα της καθημερινότητας

Ενας από τους λόγους που το 2015 και το 2016 τόσο μα τόσο πολλοί άνθρωποι πήραν επάνω τους το προσφυγικό δεν ήταν μόνο η ανθρωπιά αλλά και η συναίσθηση του κινδύνου. Οταν ένα εκατομμύριο απόκληροι πνίγονταν στο Αιγαίο, ξεβράζονταν στα νησιά, αποβιβάζονταν στο λιμάνι του Πειραιά, διέσχιζαν όλη την Ελλάδα για να φτάσουν στα σύνορα δεν κινδύνευαν μόνον εκείνοι. Κινδύνευε όλη η κοινωνία.

Από την επιχειρησιακή και οικονομική αδυναμία της να στηρίξει όλον αυτό τον πληθυσμό, από περιπέτειες στο πεδίο της δημόσιας υγείας, από τα φοβικά σύνδρομα, από τους κοινωνικούς αυτοματισμούς τους κατευθυνόμενους από την ακροδεξιά. Το ποτάμι των προσφύγων του 2015-2016 πέρασε χωρίς να σπάσει τζάμι, χωρίς ούτε ένα αξιόλογο επιδημιολογικό περιστατικό, χωρίς ούτε μία πραγματική κοινωνική σύγκρουση, εκτός από μια χούφτα γελοίους που και τότε έστηναν χάπενινγκ με γουρουνοκεφαλές κάπου στα βόρεια.

Ανθρωποι τους έσωζαν στη θάλασσα, έστηναν τα σημεία πρώτης υποδοχής στα νησιά, οργάνωναν το πέρασμά τους από το λιμάνι του Πειραιά, τους στήριζαν στους ενδιάμεσους σταθμούς προς την Ειδομένη, μάζευαν ρούχα, τρόφιμα, φάρμακα, διέθεταν χώρους, άνοιγαν τα σπίτια τους, τα γυμναστήρια, τις δημόσιες αίθουσες. Στην επόμενη φάση, με την παγίδευση 50.000- 70.000 προσφύγων στην Ελλάδα, μετά το σφράγισμα των συνόρων από τις χώρες του πρώην σοσιαλιστικού μπλοκ, ετοιμάστηκε ένα σχέδιο: στέγη, υγεία, εκπαίδευση, ένταξη.

Οσοι είχαν τη δυνατότητα να φύγουν νόμιμα προς τη βόρεια Ευρώπη θα έφευγαν· όσοι δεν μπορούσαν θα έμεναν με όρους πολιτισμού και όχι ζούγκλας. Παρά τις δοκιμές, παρά τις αστοχίες, παρά την έλλειψη γνώσης και έμπειρων στελεχών –τελευταία φορά που η χώρα αντιμετώπισε τέτοια πρόκληση ήταν το ’22– παρά την γκρίνια αρκετών που κατηγορούσαν την τότε κυβέρνηση Τσίπρα για ολιγωρία, τελικά η Ελλάδα δεν κατέρρευσε από την προσφυγική πίεση, οι τοπικές κοινωνίες δεν διχάστηκαν, ο εμφύλιος που οι ακροδεξιοί επιχείρησαν να στήσουν δεν στήθηκε. Σήμερα μπορούμε να είμαστε σίγουροι πια ότι αυτό δεν συνέβη από τύχη αλλά χάρη στην επιτυχία της στρατηγικής αναγνώρισης του προβλήματος και όχι απόκρυψής του.

Δεν μιλώ για τις ΜΚΟ που στο κάτω κάτω πληρώνονταν γι’ αυτήν τη δουλειά. Μιλώ για τις πολιτικές ηγεσίες και τα στελέχη της δημόσιας διοίκησης που δεν κρύφτηκαν πίσω από το δάχτυλό τους. Ας γυρίσουμε λίγο πίσω: οι λιμενικοί που έκαναν τις διασώσεις, οι στρατιωτικοί που οργάνωσαν τα πενήντα καμπ παντού στην Ελλάδα, οι δήμαρχοι και οι περιφερειάρχες που επιτέλεσαν το καθήκον τους, οι γιατροί που ήταν σε διαρκή συναγερμό και κατόρθωσαν να εμβολιάσουν το 95% των προσφύγων, οι δάσκαλοι που υποδέχτηκαν τα παιδιά σε εξακόσιες σχολικές τάξεις και νηπιαγωγεία και ένα υπουργείο ολόκληρο – το Μεταναστευτικής Πολιτικής– που συντόνισε το γιγαντιαίο έργο. Αλλά και μια πανστρατιά εθελοντών και εθελοντριών χάρη στους οποίους άντεξε το σύστημα κατά την κρίσιμη φάση του μεγάλου κύματος.

Η ένταξη των προσφυγόπουλων στο σχολείο είναι από τα καλύτερα παραδείγματα αυτής της στρατηγικής για να κατανοήσουμε τη σημασία των δράσεων που εξανθρώπιζαν τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων εξομαλύνοντας τις κοινωνικές εντάσεις στις πόλεις. Η επιλογή της έναρξης της εκπαίδευσης των μετακινούμενων παιδιών όχι εντός των καμπ από ΜΚΟ αλλά εντός των σχολικών κτιρίων από τους δασκάλους της δημόσιας εκπαίδευσης, με τη συναίνεση της τοπικής αυτοδιοίκησης, αποδείχτηκε μία από τις πλέον ριζοσπαστικές και επιτυχημένες κινήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Οταν ελήφθη η απόφαση αυτή από το υπουργείο Παιδείας δεν είχε «κλείσει» ακόμη η Ειδομένη, δηλαδή δεν ήταν γνωστό καλά καλά αν στην Ελλάδα θα παρέμεναν 50, 100 ή 200 χιλιάδες πρόσφυγες. Παρ’ όλα αυτά, η πολιτική εντολή σχεδιασμού πήρε ως πιθανά και τα χειρότερα σενάρια και έβαλε ορίζοντα εφαρμογής όχι μελλοντικούς χρόνους αλλά τον ίδιο εκείνο Σεπτέμβρη του 2016. Με πρότυπες – πρωτοεφάρμοστες επιλογές, όπως οι συντονιστές εκπαίδευσης και οι τάξεις υποδοχής, το σχέδιο σταδιακά ξεδιπλώθηκε καλύπτοντας όλες τις δομές υποδοχής, ακόμη και τα νησιά.

Οι ακραίοι σήκωναν κεφάλι όπου μπορούσαν: το πρωτοπαλίκαρο της Χρυσής Αυγής έδερνε δασκάλους στο Ικόνιο, «αγανακτισμένοι» σπέρναν πανικό στους γονείς για επιδημίες, βιασμούς και βεβηλωμένα εικονίσματα. Δεν τους πέρασε. Παντού η τρέλα του ρατσισμού ισοπεδωνόταν από τα χαμόγελα παιδιών και δασκάλων, από τις συγκινητικές εκείνες υποδοχές των προσφυγόπουλων στις τάξεις τους σε συνοικίες και επαρχιακές πόλεις. Το σχέδιο προχώρησε ακόμη περισσότερο με την ίδρυση κρατικών νηπιαγωγείων σε όλα τα καμπ. Για να επανέλθουν τα μικρά παιδιά και οι γονείς τους σε μια ρουτίνα ειρήνης, προσχολικής εκπαίδευσης, φροντίδας, όπως συμβαίνει στα παιδιά όλου του κόσμου, όπως συνέβαινε στους ίδιους προτού εγκαταλείψουν τις φλεγόμενες από τον πόλεμο πατρίδες τους. Εκεί οι συντονιστές εκπαίδευσης και οι νηπιαγωγοί έκαναν θαύματα.

Δεν μπορεί κανείς να φανταστεί πόσο αυτές οι καθημερινές λειτουργίες, τα μεγάλα παιδιά στις τάξεις της γειτονιάς, τα μικρά στα νηπιαγωγεία άλλαζαν το κλίμα μέσα στα καμπ. Μείωναν εντάσεις, ξανάφερναν στην ήρεμη ζωή τους ανθρώπους, μείωναν τις πιθανότητες να εξελιχθούν οι τόποι αυτοί σε αποκλεισμένα γκέτο αθλιότητας. Εγιναν λάθη; Απειρα. Θα μπορούσαν να έχουν γίνει τα πράγματα καλύτερα; Ισως ναι. Αν μιλάμε εν κενώ, είναι έτσι. Βλέποντας όμως τι μας συμβαίνει σήμερα, γίνεται συνείδηση ότι αυτό που πέτυχε τα προηγούμενα χρόνια ήταν κοινωνικός, πολιτικός και επιχειρησιακός άθλος, ενώ αυτό που εξελίσσεται τώρα μπορεί να οδηγήσει στην κόλαση. Κατάφερε και οδήγησε τα νησιά σ’ αυτή την κόλαση μέσα σε μόλις τρεις μήνες. 

* Ο Νίκος Μπελαβίλας είναι καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

** Περιοδικό Hot Doc #193, Στον καιρό του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, 1/12/2019