Ιατρικός τουρισμός και «δανεικές μητέρες»

Ζευγάρια από όλο τον κόσμο καταφθάνουν στην Ελλάδα για να προσπαθήσουν να φέρουν στον κόσμο ένα παιδί.

Παράλληλα, η ελαστική νομοθεσία για την παρένθετη μητρότητα που την επιτρέπει υπό όρους, κάτι που δεν συμβαίνει στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες – όπως στην Γαλλία όπου απαγορεύεται αυστηρά – έχει δημιουργήσει μια ιδιόμορφη «αγορά για δανεικές μητέρες», σε βαθμό που να χαρακτηρίζεται η Ελλάδα από μεγάλες εφημερίδες, όπως η γαλλική Figaro, ως το νέο «Ελντοράντο για παρένθετες μητέρες».

Ποια τα όρια της νομοθεσίας; Ποια τα όρια της νομιμότητας αδιάφανων «υπηρεσιών»; Πόσο αμοίβονται; Υπάρχει τράφικινγκ; Πως αντιμετωπίζει το θέμα η Επιτροπή Βιοηθικής, η εθνική Αρχή υποβοηθούμενης αναπαραγωγής; Υπάρχει εμπορευματοποίηση του γυναικείου σώματος;

Τι λένε οι γιατροί, ο ιατρικός σύλλογος, αλλά και γυναίκες που δάνεισαν ή επιθυμούν να δανείσουν την κοιλιά τους για να βοηθήσουν άτεκνα ζευγάρια; Η έρευνα του ΑΠΕ επιχειρεί  να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που κάποτε ήταν ταμπού.

 Η νομοθεσία

 Ήδη από το 2014 και μετά μια σειρά ρεπορτάζ στη Γαλλία, αλλά και αποστολές δημοσιογράφων στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα μιλούν για την άνθηση της «δανεικής μητέρας» στην Ελλάδα, που στοιχίζει «τρεις φορές λιγότερο από ότι στις ΗΠΑ». Έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου, εξετάζει τη νομοθεσία στα κράτη μέλη, υπογραμμίζει ότι από το 2013 «η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα της ΕΕ που διευκολύνει ρητά την παρένθετη μητρότητα» εκτιμώντας μάλιστα ότι θα μπορούσε να αποτελέσει «μια στέρεα βάση» για μια εναρμόνιση των διαδικασιών στην ΕΕ στο μέλλον.

 Τρεις Έλληνες γιατροί, διακεκριμένοι στο χώρο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, ο Κωνσταντίνος Πάντος, ο Γιάννης Περιστέρης και ο Δημήτρης Παπανικολάου συμφωνούν, με δηλώσεις τους στο ΑΠΕ, ότι πράγματι είναι η ελαστική νομοθεσία μία από τις βασικές αιτίες της προσέλευσης άτεκνων ζευγαριών στην Ελλάδα.

Ο κ. Πάντος λέει ότι  για «65 χώρες από τις οποίες ζευγάρια, όχι ελληνικής καταγωγής, έρχονται στην Ελλάδα να βρουν τη λύση, δείχνοντας ότι εμπιστεύονται τις ιατρικές υπηρεσίες». Παράλληλα σημειώνει ότι το νομικό πλαίσιο βοηθάει, καθώς στην Ελλάδα υπάρχει «ένας ελαστικός νόμος, επιτρέπονται διάφορες διαδικασίες, στο πλαίσιο της εξωσωματικής, όπως η δωρεά των ωαρίων, η ανωνυμία, που πολλά ζευγάρια από το εξωτερικό το ζητούν και το θέλουν, η παρένθετη μητρότητα, η κατάψυξη ωαρίων, η βοήθεια σε γυναίκες μόνες-άγαμες που μπορούν να βοηθηθούν με σπέρμα από τράπεζα σπέρματος». «Εκεί που υστερούμε», όπως σημειώνει ο κ. Πάντος είναι «το όριο ηλικίας που σήμερα είναι 50 χρόνων», αλλά προσθέτει: «Γνωρίζω ότι αυτό θα αναθεωρηθεί προς τα πάνω».

  «Η νομοθεσία είναι ιδιαίτερα ελκυστική», τονίζει  ο κ. Περιστέρης, ο οποίος λέει ότι ζευγάρι από την Κίνα έφτασε στο ιατρείο του για εξωσωματική γονιμοποίηση μαζί με την παρένθετη μητέρα. «Είναι θετική η νομοθεσία, σημειώνει, για ζευγάρια που θέλουν να υποβληθούν σε εξωσωματική με τη δωρεά ωαρίων, αφού σε άλλες χώρες δεν επιτρέπεται, ενώ στην Ελλάδα επιτρέπεται, όπως και η παρένθετη μητρότητα, όπου μητέρες που δεν έχουν άλλο ιατρικό τρόπο να το κάνουν έρχονται στην Ελλάδα να το κάνουν».

 Μιλώντας για τη νομοθεσία ο κ. Παπανικολάου σημειώνει: «Πάντα υπάρχουν περιθώρια βελτιώσεων, αλλά ο βασικός άξονας είναι σωστός. Κάθε γυναίκα δικαιούται να κάνει ένα παιδί, μια γυναίκα μπορεί να βοηθήσει μια άλλη γυναίκα να κάνει ένα παιδί, είναι ο αυτοσκοπός. Και το δεύτερο πιο σημαντικό είναι ότι ο νόμος είναι φτιαγμένος με τέτοιο τρόπο ώστε να μην παιδεύεται το ζευγάρι. Το μεγάλο προσόν του ελληνικού νόμου είναι για μένα, ότι το παιδί μόλις γεννηθεί το πιστοποιητικό γέννησης θα φέρει το όνομα του κανονικού γονέα».

 Ήταν το 2002 όπου σχεδόν ομόφωνα, με αδιαφορία της κοινής γνώμης και της Ορθόδοξης Εκκλησίας, στη Βουλή ψηφιζόταν το νομοσχέδιο που έβαζε το πλαίσιο για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή με τον νόμο 3089,, ενώ η εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ρυθμίζεται με τον νόμο 3305/2005.

 Η δωρεά ωαρίων και η παρένθετη μητρότητα ορίζονται ως «πράξη αλτρουισμού» μη αμειβόμενη αλλά «αποζημιώνεται». Επίσημα και με την προσκόμιση δικαιολογητικών (φάρμακα, μεταφορά κλπ) μια δότρια ωαρίων μπορεί να λάβει μέχρι 1.000 ευρώ και μια παρένθετη μητέρα 10.000 ευρώ.

Προσκήνιο και παρασκήνιο

Θεωρητικά, λοιπόν, το θεσμικό πλαίσιο απαγορεύει την συναλλαγή και την εμπορευματοποίηση. Αλλά αυτό ποιος μπορεί να το εγγυηθεί στην πράξη;

Οι δικαστικές αποφάσεις, σύμφωνα με την έρευνα του ΑΠΕ, ακολουθούν μια «τυπική γραφειοκρατική διαδικασία», ενώ ευρωπαίοι εμπειρογνώμονες διαπίστωσαν ότι η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών που κρίθηκαν κατάλληλες για παρένθετες μητέρες ήταν από πολύ χαμηλά οικονομικά στρώματα του πληθυσμού ή είχαν καταγωγή από φτωχές χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Κάτι που επιβεβαιώνεται από αγγελίες -που θα έπρεπε να απαγορεύονται- μέσα από τις οποίες φαίνεται καθαρά ότι το κίνητρο δεν είναι ο αλτρουισμός.

Κοπέλες από τη Βουλγαρία, τη Γεωργία την Ρωσία, την Ρουμανία αλλά και από τις Φιλιππίνες που μένουν στην Ελλάδα προσφέρονται για παρένθετες. Οι τιμές δεν αναγράφονται, αλλά φθάνουν τις πολλές δεκάδες χιλιάδες ευρώ. Μέσα από μια αγγελία στα Χανιά το ΑΠΕ ήρθε σε επαφή με γυναίκα (τα στοιχεία της οποίας έχει στη διάθεση του το Αθηναϊκό Πρακτορείο) που προσφέρεται ως παρένθετη μητέρα. Η ίδια ζει στη Θεσσαλονίκη και πριν 4 χρόνια είχε γεννήσει παιδί ως παρένθετη και επιθυμεί να το ξανακάνει.

Καταγγέλλει  ότι υπάρχουν σήμερα συγκεκριμένα κυκλώματα που συνδυάζουν ιατρικές και νομικές υπηρεσίες, καρπώνονται από ζευγάρια του εξωτερικού μέχρι και 100 χιλιάδες ευρώ και δεν δίνουν στην παρένθετη ούτε τα μισά. «Εμένα που πρέπει να παίρνω φάρμακα, ορμόνες, να διακινδυνεύσω τη ζωή μου, μού πρότειναν 20 χιλιάδες ευρώ, ενώ ήξερα ότι το ζευγάρι θα έδινε πέντε φορές περισσότερα», υποστηρίζει.

«Το περίεργο είναι ότι δεν ήθελαν σε καμία περίπτωση να έρθω καθ’ όλη τη διαδικασία σε επαφή με τους γονείς και αυτό είναι που με έκανε να υποψιαστώ. Δηλαδή αν εγώ πίνω, παίρνω ναρκωτικά ή οτιδήποτε άλλο, πώς θα με εμπιστευτούν οι γονείς», ισχυρίζεται η γυναίκα.

Τις περισσότερες φορές τα ζευγάρια από το εξωτερικό για να βρουν μια παρένθετη ζητούν την συνδρομή των γιατρών. Ο κ. Πάντος είναι κατηγορηματικός και παίρνει αποστάσεις. «Θα πρέπει να την βρουν μόνοι τους, εγώ ακολουθώ τις νόμιμες διαδικασίες πρέπει όλα να έχουν γίνει νόμιμα και με δικαστική απόφαση». Δεν αρνείται, ωστόσο, ότι αναπτύσσεται ένα παράνομο παρασκήνιο γύρω από την παρένθετη μητρότητα.

Πιο κατηγορηματικός ο κ. Παπανικολάου: «Αυτό έχει να κάνει με το περιθώριο κέρδους που προσφέρει αυτή η διαδικασία. Πρώτα από όλα ξεπερνά μια υλική ανάγκη. Είναι μια μεγαλύτερη ανάγκη για κάποιους ανθρώπους. Αυτή η ανάγκη τους κάνει να μην σκεφτούν πολύ τα χρήματα. Υπάρχουν συναισθήματα. Και ακριβώς επειδή υπάρχουν είναι πολύ εύκολο, ειδικά σε μια χώρα όπου το πλαίσιο δεν είναι πολύ αυστηρό, όπου η ανομία υπάρχει σχεδόν σε όλους τους κλάδους, είναι πολύ εύκολο να έρθει σε επαφή με ανθρώπους, όπου πρωταρχικός σκοπός είναι το κέρδος, και όχι η ικανοποίηση των αναγκών».

 Για τον κ. Παπανικολάου υπάρχει έντονο το φαινόμενο της εμπορευματοποίησης. «Υπεύθυνη για να αντιμετωπίσει αυτά τα φαινόμενα είναι η Πολιτεία και η κοινωνία», όπως αναφέρει.

 Πως θα μπορούσε όμως να παρέμβει η Πολιτεία; Πολύ περισσότερο όταν υπάρχει κατοχυρωμένη η ανωνυμία; Το ΑΠΕ διαθέτει στοιχεία ότι σε κέντρο εξωσωματικής γονιμοποίησης της Θεσσαλονίκης υπήρξε καταγγελία πως γιατρός ζήτησε από ζευγάρι 60 χιλιάδες ευρώ για να τους βρει παρένθετη μητέρα και 20 χιλιάδες για τα ωάρια. Ενώ διαπιστώθηκε και στην Αθήνα ότι υπάρχει ένας ολόκληρος μηχανισμός ανεύρεσης υπαμοιβή παρένθετης μητέρας. Το γαλλικό κανάλι της Γερουσίας (Publicsenat) ήρθε σε επαφή με γεωργιανή, η οποία φαίνεται ότι είναι σύνδεσμος για την ανεύρεση παρένθετης μητέρας, με αμοιβές που φθάνουν τις 40 χιλιάδες ευρώ «μόνο για τη μεσιτεία» .

Δεν υπάρχει εποπτεία;

«Είναι σημαντικό να εποπτεύεται η παράνομη διακίνηση» τονίζει  η καθηγήτρια νομικής και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής βιοηθικής Ελένη Ρεθυμιωτάκη.

Για την κ. Ρεθυμιωτάκη «θα πρέπει να λειτουργήσει οπωσδήποτε το μητρώο δοτριών που ήδη προβλέπεται από τη νομοθεσία, και από το Προεδρικό Διάταγμα. Και σε αυτήν την κατεύθυνση κινείται και η Αρχή για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, αλλά πήρε αρκετό χρόνο και ακόμα το μητρώο αυτό δεν υπάρχει. Επίσης είναι σημαντικό να ελέγχεται ότι και οι δύο γυναίκες μένουν μόνιμα στην Ελλάδα, όπως παλαιότερα ίσχυε και θα πρέπει να επανέλθει αυτό το καθεστώς, και βέβαια άδεια δικαστική ότι όλα τηρούνται».

Αλλά πόσο δύσκολο είναι για ένα δικαστή να κρίνει κάτι τέτοιο; «Πράγματι είναι πολύ δύσκολο» τονίζει  η καθηγήτρια. «Ποια είναι τα αποδεικτικά μέσα, τι έχει μπροστά του για να κρίνει; Μέσα από αποφάσεις διαπιστώνεται ότι υπάρχει μια σχέση εξαρτημένης εργασίας και δεν είναι αυτό που θέλει ο νόμος». Η κ. Ρεθυμιωτάκη σημειώνει ότι «η Επιτροπή βιοηθικής προτείνει να υιοθετηθεί μια άλλη διαδικασία, που ήδη έχει γίνει στην περίπτωση του συναισθηματικού δότη, για να υπάρξει μια διοικητική υπηρεσία που θα έχει τη δυνατότητα αυτοψίας και οτιδήποτε άλλο ενδεδειγμένο μέσο για να σιγουρευτούμε ότι δεν υποκρύπτεται μια άλλου τύπου σχέση».

 Εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου σώματος

Κατηγορηματικός εμφανίζεται και ο γιατρός Ανδρέας Καραμπίνης, μέλος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και της Αρχής Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής.

 «Εφόσον οι παρένθετες μητέρες προέρχονται από κοινωνικά στρώματα με μεγάλα οικονομικά προβλήματα, και οι περισσότερες είναι αλλοδαπές, σύμφωνα με την απογραφή των αποφάσεων που έχει πάρει το Πρωτοδικείο, πράγματι υπάρχει μια εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου σώματος. Κι αυτό είναι ένα περιστατικό, καθώς έχουν καταγγελθεί από τα περισσότερα κράτη της Ευρώπης, ότι ενώ στην Ελλάδα αυτό θα έπρεπε να είναι μια μεγάλη εξαίρεση έχει γίνει ρουτίνα και έχουν πλουτίσει πάρα πολλά κέντρα, μέσα από αυτή την ηθική παραβίαση» λέει ο κ. Καραμπίνης.

 «Ο έλεγχος της μη εμπορευματοποίησης σε αυτές τις καταστάσεις», σημειώνει  και προσθέτει , «είναι αδύνατον να γίνει. Διότι κανείς δεν πάει να κυοφορήσει ένα παιδί, και να το παραδώσει στη συνέχεια. Πρέπει να ξέρετε ότι αυτές οι διαδικασίες περί υπάρξεως του ανθρώπινου είδους, δεν μπορεί να γίνονται χωρίς σύνορα και χωρίς να έχουμε ελέγξει και χωρίς να έχουμε μελετήσει τα όρια της βιοηθικής και μέχρι που μπορεί να πάει η τεχνολογία. Στα περισσότερα κράτη αυτή τη στιγμή αυτές οι διαδικασίες είναι απαγορευμένες γιατί δημιουργείται ένα τεράστιο πρόβλημα για το τι παιδί θα βγει από όλη αυτή τη διαδικασία».

«Το ανθρώπινο σώμα», καταλήγει ο κ. Καραμπίνης «έχει γίνει προϊόν εμπορευματοποίησης και τα περισσότερα κράτη έχουν στραφεί ενάντια αυτής της πρακτικής».

Αρκεί μόνο η δικαστική απόφαση;

Πρόεδρος του άλλου θεσμικού οργάνου που παρεμβαίνει στην παρένθετη μητρότητα, της Αρχής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είναι η καθηγήτρια μαιευτικής γυναικολογίας και στείρωσης του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Σοφία Καλανταρίδου. Στο ερώτημα πόσο εύκολο είναι να βρει ένα ζευγάρι παρένθετη μητέρα λέει ότι «αυτό δεν μπορώ να σας το απαντήσω γιατί σε μας έρχονται με απόφαση δικαστηρίου, αλλά από το γεγονός ότι ο νομοθέτης ζητά απόφαση δικαστική για να επιτρέπεται η παρένθετη μητρότητα είναι μια σοβαρή δικλείδα ασφαλείας έτσι ώστε όλα να γίνονται με σωστό τρόπο».

Η  καθηγήτρια μαιευτικής γυναικολογίας λέει ότι «είναι γεγονός πως στην Ελλάδα υπάρχουν πολλοί γιατροί, μονάδες, βιολόγοι και έχουμε υψηλό επίπεδο στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και είναι καλό που η νομοθεσία επιτρέπει στις γυναίκες αυτό το δώρο, αλλά πρέπει σίγουρα να υπάρχουν οι απαιτούμενες δικλείδες ασφαλείας». Μάλιστα η κ. Καλανταρίδου δεν βλέπει την άφιξη των ζευγαριών «ως ιατρικό τουρισμό, αλλά ως πλαίσιο αλληλεγγύης, καθώς για ορισμένες γυναίκες είναι το υπέρτατο αγαθό να αποκτήσουν παιδί. Και εφόσον η επιστήμη τους δίνει τη δυνατότητα θα πρέπει να τους δίνεται και στην πράξη αυτή η δυνατότητα. Άλλη μια ιατρική εξέλιξη διεθνώς είναι η μεταμόσχευση μήτρας. Έχουν υπάρξει μεταμοσχεύσεις για κακοήθειες μετά από αφαίρεση και έχουν υπάρξει εγκυμοσύνες».

      
 Για τον ιατρικό τουρισμό  μίλησε και o πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών Γιώργος Πατούλης, ο οποίος στάθηκε στις μεγάλες επιτυχίες των τελευταίων χρόνων και στο ανταγωνιστικό πλαίσιο λόγω μειωμένου συγκριτικά κόστους που έχει δημιουργηθεί στη, Ελλάδα με «αιχμή του δόρατος» την εξωσωματική γονιμοποίηση. Και για τον κ. Πατούλη το νομοθετικό πλαίσιο της Ελλάδας για τη δωρεά ωαρίων και παρένθετης μητρότητας μπορεί να αποτελέσει μέρος της προσπάθειας να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της ανάπτυξης του ιατρικού τουρισμού. «Είναι μια ελκυστική επιστημονική δυνατότητα, η οποία δίνεται στη χώρα μας και θα πρέπει η επιχειρηματική και η ιατρική κοινότητα υγείας να το εκμεταλλευτεί», καταλήγει

 Τέλος πρέπει να επισημανθεί ότι τα τελευταία χρόνια έχει μπει μία τάξη σε ό,τι αφορά την πιστοποίηση των κέντρων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, καθώς παλαιότερα χρειαζόταν απλώς άδεια ιατρείου και κάθε γιατρός όριζε ακόμη και το σπίτι του ως κέντρο. Σήμερα υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα υπάρχουν γύρω στις 48 πιστοποιημένες κλινικές ή κέντρα τεχνητής γονιμοποίησης.