Η Σχολή της Φρανκφούρτης και η αξία της Ελπίδας στην εποχή της Απελπισίας: Για το έργο του Paul Tillich

Και όχι άδικα: η κριτική του Διαφωτισμού, το αμάλγαμα θεολογικής σκέψης και πολιτικής μαρξιστικής φιλοσοφίας, η κριτική της βιομηχανικής κοινωνίας, μοιάζουν θέσεις ίσως γνώριμες και χρήσιμες για όσες και όσους ασχολούνται με την πολιτική φιλοσοφία αλλά για τον περισσότερο κόσμο μοιάζουν να αγγίζουν και να αντιβαίνουν στις πιο βασικές και δεδομένες θέσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής σκέψης.

Όμως η σκέψη της Σχολής της Φρανκφούρτης ήταν και παραμένει μια δημιουργική, μαρξιστική σκέψη που ανέλαβε το ρίσκο και την ευθύνη να επεκτείνει τον μαρξισμό τόσο ως προς τον τρόπο γραφής – ο ημι-δοκιμιακός, συχνά ποιητικός χαρακτήρας της γραφής των θεωρητικών της είναι ήδη πολύ γνωστός – όσο και ως προς το περιεχόμενο: ανέλαβε τη γεφύρωση του μαρξισμού με την ψυχανάλυση και την ψυχολογία, με τις θεωρίες της τέχνης, με την κριτική της τεχνολογίας και με τη θεολογία.

Ως προς το τελευταίο, μοιάζει ίσως παράδοξο πώς ένας μαρξισμός οποιουδήποτε είδους μπορεί να επικοινωνήσει με τη θεολογική σκέψη. Ενώ σε όλες τις θεωρίες τους, οι θεωρητικοί της Σχολής της Φρανκφούρτης είχαν έντονες θεολογικές αναφορές, πουθενά αυτό δεν ήταν πιο έντονο από το έργο του Paul Tillich, του μοναδικού εκπαιδευμένου θεολόγου της Σχολής. Ο Tillich, έθεσε σκοπό της ζωής του να κάνει τη θεολογία, και κυρίως την προτεσταντική, ξανά σημαντική και σχετική με την πραγματικότητα που έβλεπε γύρω του: του φαινόταν αδιανόητο ότι μια θρησκεία που κήρυττε την αγάπη και την ισότητα όχι απλά αδιαφορούσε για τη δυστυχία, τη φτώχεια και τη μισαλλοδοξία γύρω της, στη Γερμανία των αρχών του 20ου αιώνα, αλλά και οι δυστυχισμένοι αδιαφορούσαν γι’ αυτή.

Έτσι συγκρότησε μια θεωρία για τη θρησκεία ενημερωμένη από την ψυχανάλυση, τη φιλοσοφία του Υπαρξισμού και τον Μαρξισμό, σε μια προσπάθεια όπως αναφέρει «ο λόγος της θρησκείας να επικαιροποιηθεί από νέες πρακτικές, που δίνουν νόημα στην ύπαρξη όσων υποφέρουν». Για τον Tillich ένα τέτοιο εγχείρημα είχε δύο όψεις:

Από τη μία να διασώσει το πιο παλιό νόημα του προτεσταντισμού, το οποίο ισχυριζόταν ότι η οργανωμένη εκκλησία και η σχέση της με την πολιτική εξουσία είχε από καιρό αποσιωπήσει: Το να είσαι προτεστάντης σημαίνει να διαμαρτύρεσαι. Αυτή η διαμαρτυρία όμως δεν θα ήταν τίποτα, δεν θα οδηγούσε πουθενά αν δεν συνοδευόταν από ένα όραμα, μια πίστη σε ένα καλύτερο μέλλον, από την ελπίδα ακόμα και στους πιο ανέλπιδους καιρούς.

Είναι αυτή, η επαναπροσέγγιση της ελπίδας ως πολιτικής κατηγορίας, ως αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτικής πράξης – και όχι απλά ως ψυχολογικού φαινομένου – που θεωρεί ο Tillich ότι είναι αναγκαία για την πρόοδο της ιστορίας και τη δυναμική εξέλιξη της κοινωνίας: η ελπίδα δεν είναι μια αφελής υπόσχεση αλλά μια φλογισμένη πίστη και μια πρακτική που τη θρέφει περαιτέρω, κάθε κοινωνική ομάδα, κάθε κοινωνική τάξη, έχει μια ελπίδα στον πυρήνα της σκέψης της να την οδηγεί. Έτσι ο Tillich, έθεσε ως σκοπό του φιλοσοφικού του εγχειρήματος να δείξει αφενός ότι αυτή η κεντρικότητα της πίστης είναι που κάνει το θρησκευτικό φαινόμενο παν-ανθρώπινο, ακόμα και στις πιο κεκαλυμμένες εκδοχές ή στις πιο αλλόκοτες ιστορικές παραλλαγές του, αφετέρου το καθιστά αναγκαίο για την κοινωνική αλλαγή και άξιο διαφύλαξης, όχι απόρριψης.

Ο Tillich εξερευνά και δέχεται όλες τις κακοτοπιές στις οποίες η θρησκεία έχει κατά καιρούς περιπέσει, όλες τα εγκλήματα που πολλές φορές έχει διαπράξει – μια θέση ειδικά βαρύνουσας σημασίας για τη Γερμανία μετά το Ολοκαύτωμα και τις ευθύνες πολλών προτεσταντών εκεί. Δέχεται και δεν απορρίπτει καμία από τις κριτικές που έχουν γίνει στις ιστορικές θρησκείες, για την ακρίβεια ο ίδιος είναι μεταξύ των πιο αυστηρών επικριτών τους. Ακριβώς όμως επειδή θεωρεί τη θρησκεία οικουμενικό φαινόμενο – σύμφωνα με τη φράση του φίλου του Ernst Bloch, «όπου υπάρχει ελπίδα, υπάρχει θρησκεία» – θεωρεί ότι δεν είναι δυνατόν να εξοβελιστεί εντελώς η θρησκεία από τον ανθρώπινο βίο και τον σύγχρονο κόσμο, αντιθέτως πρέπει να βρούμε ποιες είναι οι νέες μορφές θρησκευτικότητας που έχουν αναδυθεί μέσα του και του αντιστοιχούν.

Ο Tillich έθεσε έτσι τα θεμέλια τόσο του δια-θρησκευτικού διαλόγου, αλλά κυρίως του διαλόγου μεταξύ μορφών πίστης θρησκευτικών και κοσμικών, προσπαθώντας να αναδείξει τους κοινούς προβληματισμούς που τις κινητοποιούσαν. Αποτέλεσε έτσι αναπόσπαστο φιλοσοφικό μέρος των νέων πολιτικών αριστερών θεολογιών της Λατινικής Αμερικής, των ευρωπαϊκών κινημάτων του θρησκευτικού σοσιαλισμού – μέρος των οποίων υπήρξε και ο ίδιος – της πολιτικοποιημένης θρησκευτικής κριτικής στον φασισμό, και της ανάδειξης των κοινών μεταξύ μαρξισμού και χριστιανισμού.

Παραμένοντας για πολλά χρόνια σχεδόν άγνωστος στην Ελλάδα, υπομεταφρασμένος και υποτιμημένος, ίσως λόγω της δύσκολης κατηγοριοποίησης του έργου του, η μικρή έκδοση Η Ελπίδα ενάντια στην Ελπίδα (εκδόσεις Firebrand 2023), είναι μια προσπάθεια να δειχθεί η επικαιρότητά του μέσα από δοκίμια του ίδιου που αφορούν ακριβώς όσα αναφέρθηκαν: τον φασισμό, την εκκοσμίκευση, την πολιτική ελπίδα και την πολιτική αξία της συναίσθησης των παθών και των αδικιών που μας περιβάλλουν. Σε μια εποχή που η ελπίδα φαίνεται να μαραζώνει, ένα βιβλίο δεν μπορεί φυσικά να την αναστηλώσει. Αυτό που μπορεί όμως να κάνει είναι να υπενθυμίσει την κεντρικότητα της σημασίας της. Την πικρή υπενθύμιση ότι όσες και όσοι θέλουν όντως να παλέψουν για έναν καλύτερο κόσμο, με λιγότερες ανισότητες, με λιγότερη εκμετάλλευση, με περισσότερη ατομική και συλλογική ελευθερία, αυτό το οποίο πρώτα στερούνται από τους κάθε λογής αρνητές αυτής της αλλαγής είναι η ελπίδα τους, και αυτή ακριβώς οφείλουν να διαφυλάξουν.

• Το βιβλίο του Paul Tillich «Η Ελπίδα Ενάντια στην Ελπίδα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Firebrand. H παρουσίαση του βιβλίου θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 26/05 στο βιβλιοπωλείο ΚΟΜΠΡΑΙ, Διδότου 34, 19:30. Θα μιλήσουν ο Παναγιώτης Διδάχος (υπ. Διδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου) και ο Δημήτρης Μ. Μόσχος (υπ. Διδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου, μεταφραστής)