Η Minamata και η Ελλάδα

Η ασθένεια Minamata ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά στην πόλη της Minamata στην Ιαπωνία, το 1956.

Προκλήθηκε από την απελευθέρωση µεθυλυδραργύρου σε βιοµηχανικά απόβλητα από εργοστάσιο χηµικών της Chisso Corporation, η οποία συνεχίστηκε από το 1932 ως το 1968. Αυτή η εξαιρετικά τοξική χηµική ουσία ενσωµατώνεται σε οστρακοειδή και ψάρια στο κόλπο Minamata και την Θάλασσα Shiranui, η κατανάλωση των οποίων από τον τοπικό πληθυσµό έχει ως αποτέλεσµα τη δηλητηρίαση από τον υδράργυρο. Ενώ οι θάνατοι γατιών, σκύλων, χοίρων, και ανθρώπων συνεχίστηκαν για περισσότερα από 30 χρόνια, η κυβέρνηση και η εταιρεία έκαναν ελάχιστα για την πρόληψη της ρύπανσης.

Στο σύνολο, περισσότεροι από 900 άνθρωποι πέθαναν εξαιτίας των δηλητηριάσεων. Από το 2001, η έρευνα έδειξε ότι τουλάχιστον δύο εκατομμύρια άνθρωποι μπορεί να είχαν επηρεαστεί με την κατανάλωση των μολυσμένων ψαριών.

Η ταινία

Ο δημοφιλής Αμερικανός ηθοποιός Τζόνι Ντεπ υποδύεται, στη μεγάλη οθόνη, τον εμβληματικό φωτορεπόρτερ Γ. Γιουτζίν Σμιθ, στο οικολογικό δράμα του Andrew Levitas, «Μιναμάτα». Η ταινία τοποθετείται στην Ιαπωνία των 70ς, όταν και ο σπουδαίος φωτορεπόρτερ στέλνεται από το αμερικάνικο περιοδικό Life να καλύψει την συγκλονιστική σωματική και συναισθηματική δοκιμασία των θυμάτων μιας θανατηφόρου περιβαλλοντικής μόλυνσης, σε μια κωμόπολη της Ιαπωνίας, τη Μιναμάτα, καθώς και την πολυτάραχη όσο και πολύπλευρη σταυροφορία τους για δικαιοσύνη. Πρόκειται για την αληθινή ιστορία μιας από τις μεγαλύτερες περιβαλλοντικές καταστροφές και υγειονομικές κρίσεις στην ιστορία της Ιαπωνίας, η οποία άνοιξε το δρόμο για συζητήσεις ενάντια στην ανεξέλεγκτη βιομηχανική ρύπανση, παγκοσμίως.

Η δύσκολη καθημερινότητα των νοσούντων 

Αν και η νόσος της Μιναμάτα αναγνωρίστηκε το 1956, η δηλητηρίαση από μεθυλυδράργυρο ως αιτιολογικός παράγοντας δεν ανακαλύφθηκε παρά μόνο τρία χρόνια αργότερα. Μέχρι τότε η Ιαπωνική Κυβέρνηση αντιμετώπιζε την ασθένεια ως μολυσματική, με τα θύματα να στιγματίζονται ως φορείς μετάδοσης.

Ο στιγματισμός αυτός ήρθε να προστεθεί στην ήδη εφιαλτική καθημερινότητα των προσβεβλημένων από τη νόσο: Για όσους η ασθένεια βρισκόταν σε τερματικό στάδιο οι πόνοι ήταν ανυπόφοροι, ενώ για τους επιζήσαντες τα σοβαρά προβλήματα υγείας δυσχέραιναν κάθε πτυχή της ζωής τους, από την αδυναμία εργασίας και την πτώχευση λόγω υπέρογκων ιατρικών εξόδων (η πλειοψηφία των νοσούντων, έως το 1959, δεν λάμβαναν κάποιο κρατικό επίδομα), μέχρι και τις διαπροσωπικές τους σχέσεις.

Παράλληλα, οι επιπτώσεις για την τοπική κοινότητα, συνολικά, ήταν ολέθριες. Η μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα υπήρξε εκτεταμένη, οδηγώντας σε υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος και επέκταση της μόλυνσης σε άλλες περιοχές γύρω από τον κόλπο της Μιναμάτα, καταστροφή της αλιείας, με ό,τι αυτό σήμαινε οικονομικά για μια κοινότητα που σε μεγάλο βαθμό έβγαζε τα προς το ζην από αυτήν και μαζική μετανάστευση.

Ένα έγκλημα εν εξελίξει 

Ακόμη και όταν αναγνωρίστηκε η «πηγή του κακού», το 1959, η Chisso αποποιήθηκε οποιαδήποτε ευθύνη, αρνούμενη κάθε σύνδεση των υγρών λυμάτων της με την ασθένεια και καλύπτοντας τα αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία. Επίσης, με την ανοχή της κυβέρνησης, η οποία δεν έλαβε κανένα μέτρο για να αποτραπεί η μόλυνση, συνέχιζε να εναποθέτει στον κόλπο της Μιναμάτα τα τοξικά της απόβλητα.

Αγώνας για δικαίωση 

Ως συνέπεια τα θύματα της Μιναμάτα, αλλά και το φυσικό περιβάλλον, θυσιάστηκαν στον βωμό της οικονομικής ανάπτυξης με κάθε κόστος, καθώς και της κυβερνητικής αδράνειας. Οι αγώνες, όμως, των νοσούντων να φέρουν προ των ευθυνών τους τόσο την κυβέρνηση όσο και τη Chisso, ζητώντας επιπλέον και αποζημιώσεις, πήρε τη μορφή ενός συνεκτικού κοινωνικού κινήματος, το οποίο απέκτησε ευρεία υποστήριξη από εξωγενείς παράγοντες.

Χωρίς να εκλείπουν, βεβαίως, οι περιπτώσεις εκφοβισμού για την υπαναχώρηση των διεκδικήσεων τους.

Οι προσπάθειες απέφεραν καρπούς, το 1968, όταν η Ιαπωνική κυβέρνηση αναγνώρισε τη Chisso ως τον υπαίτιο αυτής της ανυπολόγιστης καταστροφής, αλλά οι δικαστικές και γραφειοκρατικές περιπέτειες των θυμάτων δεν είχαν τελειωμό. Από τους 17,000 αιτούντες μόνο οι 2,000 αναγνωρίστηκαν, επισήμως, ως πάσχοντες από τη νόσο Μιναμάτα και ήταν εκείνοι που το 1973 έλαβαν αποζημειώσεις, ύστερα από δεκαεπτά χρόνια αδιάκοπης πάλης. Στους αριθμούς αυτούς δεν περιλαμβάνονται οι νεκροί της νόσου, καθώς και όσοι για δικούς τους λόγους δεν έκαναν αίτηση.

Τον Οκτώβριο του 2013, υπεγράφη η Σύμβαση της Μιναμάτα , μια διεθνή συνθήκη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, η οποία έχει ως σκοπό να προστατέψει το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία από εκπομπές και διαρροή υδραργύρου που έχουν σχέση με την ανθρώπινη δραστηριότητα και να αποτρέψει την επανάληψη μιας τραγωδίας σαν αυτή που συνέβη στην ιαπωνική πόλη. Μέχρι σήμερα η Συνθήκη έχει υπογραφεί από 128 χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα.

Ο Γ. Γιουτζίν Σμιθ στη Μιναμάτα 

Το 1971 ο παγκοσμίως γνωστός φωτορεπόρτερ Γ. Γιουτζίν Σμιθ, ακούγοντας για την υπόθεση δηλητηρίασης από μεθυλυδράργυρο στη Μιναμάτα, αποφάσισε να μεταβεί στην περιοχή μαζί με τη σύζυγό του, Aileen, ώστε να γνωστοποιήσει σε όλο τον κόσμο την ανυπολόγιστη αυτή τραγωδία, αλλά και να επιστήσει την προσοχή στις ολέθριες συνέπειες της βιομηχανικής (και όχι μόνο) ρύπανσης.

Τρία χρόνια πέρασε κοντά στους ανθρώπους που ζούσαν στην περιοχή γύρω από τον κόλπο της Μιναμάτα, αποφασισμένος το φωτογραφικό δοκίμιό του να αποτελέσει αδιάψευστο μάρτυρα των αγώνων και των κακουχιών της καθημερινότητας τους, καθώς και του περιβαλλοντικού (και όχι μόνο) εγκλήματος που συντελούταν στην περιοχή.

Η συγκλονιστική αποτύπωση μιας τραγωδίας 

Οι επιβλητικές προσωπογραφίες του που απεικονίζουν τα θύματα της δηλητηρίασης από μεθυλυδράργυρο, αποτελούν εξαιρετικό δείγμα του βαθύ ανθρωπισμού, της κοινωνικής συνείδησης και της ενσυναίσθησης με την οποία αντιμετώπιζε τα θέματά του, καθώς, επίσης, του υψηλού ηθικού φρονήματος και της καλλιτεχνικής του ευφυίας. Οι τραγικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες του συχνά δραματικά φωτισμένες, αξιομνημόνευτες και συγκινησιακά φορτισμένες, προκαλούν έναν χείμαρρο συναισθημάτων: φόβο, οργή, συμπόνια…
Δεν σταμάτησε να καταγράφει τα όσα έβλεπε γύρω του, ακόμη και όταν έπεσε θύμα άγριου ξυλοδαρμού εξοργισμένων εργατών της Chisso, γεγονός που επιβάρυνε ακόμη περισσότερο την υγεία του (δεν είχε ποτέ αναρρώσει πλήρως από τον σοβαρό τραυματισμό του κατά τη διάρκεια της κάλυψης της Μάχης της Οκινάουα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο).

Το τελευταίο του αυτό εμβληματικό φωτογραφικό δοκίμιο κυκλοφόρησε στο τεύχος της 2ας Ιουνίου 1972 στο περιοδικό Life, με τίτλο «Death flow from the pipe», για το οποίο βραβεύτηκε με το Χρυσό Μετάλλιο Robert Capa, το 1974. Ένα χρόνο αργότερα κυκλοφόρησε μαζί με τη σύζυγό του το βιβλίο «Minamata: The Story of the Poisoning of a City, and of the People Who Choose to Carry the Burden of Courage». Και οι δύο αυτές δημοσιεύσεις είχαν τεράστιο αντίκτυπο στο αμερικάνικό και όχι μόνο αναγνωστικό κοινό.

Minamata και Ελλάδα

Στην Ελλάδα δεν έχουμε καμία Minamata αλλά έχουμε εν δυνάμει πολλές Minamata. Στον Ασωπό, στην Μεσσαπία, στις Σκουριές και πρόσφατα στη Σύρο έχουμε ρύπανση με βαρέα τοξικά μέταλλα όπως σημειώσαμε στο κείμενό μας την περασμένη εβδομάδα. Σε αυτές τις ανοικτές πληγές τοξικότητας, θα πρέπει η Πολιτεία να βρει τους ρυπαίνοντες και να σταματήσει την ρύπανση, πριν η ρύπανση επιμολύνει την διατροφική αλυσίδα και ζήσουμε εν δυνάμει Μιναμάτες…

* Ο Γιάννης Ζαμπετάκης είναι Πρόεδρος του Τμήματος Βιολογικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Λίμερικ, Ιρλανδία. Ο λογαριασμός του στο Twitter είναι το @yanzabet